تاریخ تمبر در ایران

کهن‌ترین تمبر رسمی ایران معروف به تمبر باقری در روزگار پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار، در سال ۱۲۴۷ خورشیدی (برابر با ۱۸۶۸ میلادی) منتشر شده‌است. نقش این تمبر نشان رسمی دولت وقت ایران «شیر و خورشید» است که درون دایره‌ای قرار گرفته و در چهارگوشه آن بهای هر تمبر به فارسی درج شده‌است. پیش از آن گاهی از تمبرهای انگلیسی در ایران استفاده شده‌است.

پیشینه

تمبرهای انگلیسی استفاده شده در ایران، تا پیش از ۱۲۴۷ خورشیدی

در زمان هخامنشیان، داریوش بزرگ، پادشاه بزرگ هخامنشی، چابک سوارانی تربیت کرده‌بود که نوشته‌های دولتی را به سرتاسر امپراطوری برسانند و از اخبار دورترین نقاط امپراطوری آگاه شوند. این چابک‌سواران از ایستگاهی به ایستگاه دیگر می‌رفتند تا به چاپار پس‌تر برسند. نوشتهٔ مشهوری از داریوش پزرگ به جا مانده‌است که در سردر ادارهٔ پست شهر نیویورک نیز نوشته‌شده‌است: «نه برف و باران و نه تاریکی شب نمی‌تواند پیک‌های تندرو را از حرکت بازدارند.»

دوره‌بندی

تمبرهای ایران به چهار دورهٔ زمانی بخش می‌شوند:

• دورهٔ اول: از سال ۱۲۴۷ دوره قاجار (از ناصرالدین شاه تا احمد شاه)
• دورهٔ دوم: از سال ۱۳۰۴ (پهلوی اول، رضا شاه)
• دورهٔ سوم: از سال ۱۳۲۰ (پهلوی دوم، محمدرضا شاه)
• دورهٔ چهارم: از سال ۱۳۵۸ (جمهوری اسلامی ایران)

قاجار

عضویت در اتحادیه پست جهانی

ایران در تاریخ یکم سپتامبر سال ۱۸۷۷ میلادی (۱۲۵۶ خورشیدی) یعنی تنها دو سال (۱ سال خورشیدی) پس از تأسیس اتحادیه پست جهانی، به عضویت آن درآمد. مرکز این اتحادیه که در سال ۱۸۷۵ میلادی (۱۲۵۴ خورشیدی) ایجاد شده‌بود، شهر برن سوئیس می‌باشد.

نخستین تمبر ایران

در سال ۱۸۶۵ میلادی (۱۲۴۴ خورشیدی) ناصرالدین شاه قاجار پس از بازگشت از اروپا جمعی را برای ساخت و طراحی تمبر به فرانسه اعزام کرد تا با وزارت پست و تلگراف فرانسه مذاکره کنند. نخست کلیشه‌هایی توسط شخصی به نام ریستر،(A.M.Riester) برای ساخت تمبر تهیه شد و حتی نمونه‌هایی نیز به چاپ رسید. سپس آلبرت بار (Albert Barre) نمونهٔ دیگری تهیه کرد که آن را برای تأیید به ایران آورد که این طرح او تصویب شد و نمونه‌هایی از آن تمبر در چهار رنگ بنفش، سبز، آبی و قرمز به ترتیب به بهای ۱، ۲، ۴ و ۸ شاهی چاپ شدند. طرح این تمبرها نشان رسمی دولت ایران که همان شیر و خورشید که درون دایره‌ای جا گرفته‌اند می‌باشد که گرداگرد آن با زنجیره‌ای با ۸۶ دانه مروارید پوشیده شده‌است و قیمت هر تمبر با حروف فارسی در چهار دایرهٔ کوچک در چهار گوشهٔ آن نوشته‌شده‌است. این نخستین مجموعه از تمبرهای ناصرالدین شاهی است.

پس از ناصرالدین شاه

انتشار تمبر در دوره قاجار پس از ناصرالدین شاه با چاپ مظفرالدین شاه، محمد علی شاه و احمد شاه نیز ادامه یافت.

پهلوی اول

تمبرهای دوران رضاشاه از تاریخ ۱۳۰۴ تا ۱۳۱۸ منتشر گردیده‌اند.

تمبر یادبود تاجگذاری رضاشاه

پهلوی دوم

تمبرهای دوران محمدرضا شاه پهلوی از سال ۱۳۱۸ تا ۱۳۵۷، شامل ۴۳۱ سری یادگاری و ۳۰ سری پستی منتشر گردیده‌است.

از تمبرهای مهم این دوران می‌توان به تمبر بیاد مساعی ایران در راه پیروزی جنگ جهانی دوم-تولد محمدرضا پهلوی-اتحادیه جهانی پست-نجات آذربایجان-سری هوایی قم-جنگلبانی هندوستان-شیلات-پهلوانی-بیمارستان نمازی-لباس محلی نام برد. قسمت گران‌قیمت از سال ۱۳۱۸ تا ۱۳۳۵ ارزش ۲۳۰۰ دلار قسمت متوسط قیمت از سال ۱۳۳۶ تا ۱۳۴۳ ارزش ۶۰۰ دلار قسمت ارزان قیمت از سال ۱۳۴۴ تا ۱۳۵۷ شامل ۳۲۵ سری ارزش ۳۲۰ دلار

جمهوری اسلامی ایران

تمبرهای منتشرشده در دوران جمهوری اسلامی از سال ۱۳۵۸ تاکنون بوده‌است. این تمبرها از سال ۱۳۵۸ تا ۱۴۰۰ در ۶۳۹ سری یادگاری و ۱۶ سری پستی منتشر گردیده‌است.

تمبر مربوط به دوره جمهوری اسلامی

طراحان تمبر

از طراحان تمبر ایران باید به محمد مهروان نگارگر بزرگ و چهره ماندگار هنر ایران که از دهه چهل به ساخت تمبر های ایران پرداخته و ناصر گرجی اشاره کرد.

منابع

• عبدلی فرد، فریدون، تمبرهای شیر و خورشیدی اولیه ایران، ته‍ران: هیرمند، ۱۳۷۸.
• خرازچی، احمد؛ تحولات واحد پول و تمبر در ایران، مجلهٔ تمبر، ش ۷، (مه‍ر ۱۳۸۱): ص ۵۵–۵۷.
• کتاب راهنمای تمبرهای ایران، قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی ایران؛ ۱۳۸۷.

پیوند به بیرون

مصاحبه استاد محمد مهروان در مستند تمبر