تاریخ تدوین حدیث

تاریخ تدوین حدیث به موضوع سِیر تدوین احادیث محمد، پیامبر اسلام، — که به نام سنّت شناخته می‌شود — می‌پردازد. این احادیث به‌صورت «قول»، «فعل» یا «تقریر» از جانب پیامبر صادر شده‌است. برخلاف کتابت قرآن — که از روز اول وحی انجام گرفت — تدوین حدیث با تأخیر صورت گرفت. هرچند نگرش به تدوین حدیث میان اهل سنت و شیعه متفاوت بود. شیعه از آغاز به کتابت حدیث توجه، و با توجه به وجود امامان شیعه تا اواسط سدهٔ سوم هجری، بر آن اهتمام داشته و مجموعه‌هایی را نیز تدوین کرده و از این نظر ضعفی ندارد.

تدوین حدیث از سوی شیعه

در میان شیعه به‌خاطر پیشینهٔ کتابت حدیث، از همان آغاز تدوین حدیث و فقه شکل گرفت. به‌گفتهٔ شوقی ضیف، علت توجه قوی شیعه به کتابت فقه، اعتقاد آنان در موضوع امامت و امامان شیعه بوده؛ و چون این احادیث برای شیعه در حکم فتوا بوده، ازاین‌رو به فتاوی و قضاوت‌های علی بن ابی‌طالب توجه داشتند. در همین زمینه، گردآوری حدیث از میان شیعه و به‌دست سلیم بن قیس هلالی انجام گرفته‌است. بدین‌ترتیب تا اواسط سدهٔ سوم هجری، کتبی در میان شیعه پدید آمد که از سوی اصحاب امامان شیعه گردآوری شده‌بود. تعداد این کتاب‌ها از زمان جعفر صادق به بعد بسیار زیاد است.

تدوین حدیث از سوی اهل سنت

کتاب‌های حدیثی موجود از اهل سنت همگی در اواخر سدهٔ دوم هجری و پس از آن در سدهٔ سوم گردآوری شده. با توجه به بعضی روایات تاریخی به نظر می‌رسد که از ابتدای سدهٔ دوم، کمابیش تعدادی از محدثان، اقدام به نوشتن روایاتی کردند که مدون نبوده‌است. پس از آن، این نوشته‌های کوچک، منبع آثار بزرگ‌تر قرار گرفته‌اند. بااین‌حال بسیاری از احادیث موجود در کتاب‌های بزرگ، از طریق حفظ نوشته شده‌اند و پیش از آن در جایی مکتوب نشده‌بودند. یکی از علل تأخیر کتابت حدیث، جلوگیری بعضی از خلفا در نوشتن احادیث بوده که متعاقب آن، گروهی از صحابه و تابعین، از این امر پیروی کردند خلافا ابوبکر و عمر و عثمان صحابه را از نوشتن حدیث به علت تمایلات شخصی منع کردند تا مردم از تعیین جانشین پیامبر اگاه نشوند و خلافت ایشان را به تباهی نکشد. همهٔ صحابه و تابعین مشمول این موضوع نبودند. تعدادی از آنان مانند علی بن ابی‌طالب حدیث را می‌نوشته و به نوشتن دستور نیز می‌کردند. اما نوشتن احادیث از سوی دیگر صحابه زمانی آغاز شد که منع خلفا، به امر خلفا در نوشتن حدیث تغییر کرد. تنها چیزی که از پیشینیان اهل سنت به ارث مانده‌بود، حفظ و به‌یادسپردن حدیث بود؛ و ازهمین‌رو، ازبین‌بردن این روحیه بسیار مشکل بود؛ آن‌چنان‌که بعضی از محدثان اواخر سدهٔ دوم هنوز نسبت به نوشتن احادیث کراهت داشتند.

منابع

• جعفریان، رسول (خرداد ۱۳۶۶). «تاریخ تدوین حدیث». نور علم. قم (۲۱): ۹۲–۱۰۹.