بیماری‌های گیاهی

مطالعه تاریخچه بیماری‌های گیاهی و تأثیری که برخی از آن‌ها روی نحوه زندگی بشر گذاشته همچنین باورهای مردم در گذشته از این بیماری‌ها می‌تواند درک بهتری را از اهمیت مطالعه علم بیماری‌شناسی گیاهی در ذهن ایجاد کند. مطالعه این چند صفحه برای همه افراد حتی کسانی که هیچ سررشتهٔ در این شاخه ندارند پیشنهاد می‌شود.

بیماری‌ها و خدایان

گسترش هر ساله بیماری زنگ گندم در ذهن مردم باورهایی را ساخت به‌طوری‌که برای اپیدمی زنگ گندم مردم رب‌النوعی به نام Robigo را پنداشتند که هرساله به علت گناهان مردم، خشم خدایان، زنگ گندم را در دامان مردم قرار می‌دهد در واقع اولین دلیل ایجاد بیماری‌های گیاهی خشم خدایان در نظر گرفته شد. هر ساله مردم برای خشنودی خدای زنگ گندم در فصل بهار و در یک روز تعطیل جشنی موسوم به Robigolia بر پا می‌کردند و در آن گوسفند و سگ‌های قرمز و به روایتی دیگر روباه و گاوهای قرمز را قربانی میکرند. اپیدمی زنگ گندم در سال ۱۹۴۸ در استرالیا ۲۷۰۰۰۰ تن گندم که می‌توانست غذای ۳ میلیون انسان را تأمین کند را از بین برد.

نظریه خودبه خودی

تئوفراستوس فیلسوف بزرگ یونانی که در بین سال‌های ۳۷۰ تا ۲۸۶ قبل از میلاد می‌زیست معتقد بود بیماری‌های گیاهی در اثر تغییرات جوی به وجود می‌آید وخداوند هوا را که آورنده بیماری است کنترل می‌کند. او مشاهده کرد که بیماری‌های گیاهی در مناطق مرتفع یا روی تپه‌ها کمتر از نواحی گود رخ می‌دهد. در آن زمان که مردم در تلاش بودند با عدم ارتکاب گناهان خشم خدایان بیماری‌ها را بر نینگیزند و جلوی وقوع بیماری‌ها را بگیرند حتی به این موضوع هم توجهی نداشتند که آیا ساکنین نواحی گود و پست واقعاً بیشتر از اهالی بالانشین مرتکب گناه می‌شوند یا نه!

بعدها در ذهن مردم این باور پرورش یافت که بیماری‌های گیاهی به صورت خود بخودی (Spontaneus generation) به وجود می‌آید و خدایانی برای بیماری‌های گیاهی وجود ندارد. تئوفراستوس یکی از اولین کسانی بود که این فرضیه رو ارائه داد.

بعد از تئوفراستوس در حدود ۲۰۰۰ سال علم بیماری‌های گیاهی پیشرفتی نداشت. در قرن هفدهم رابرت هوک دانشمند انگلیسی با ساخت میکروسکوپ توانست سلول‌های گیاهی را مشاهده کند. همچنین اولین نقاشی از یک بیماری قارچی که به نظر قارچ Phragmidium mucronatum می‌باشد نیز توسط هوک در سال ۱۶۶۵ مشاهده وترسیم شده‌است. میشیلی اولین دانشمندی بود که نسبت به پدیده خود به خودی ابراز شک کرد. وی در سال ۱۷۲۹ توانست اسپور قارچ‌ها را مورد مطالعه قرار دهد.

اولین‌ها

در سال ۱۷۵۵ tillet france برای اولین باراسپور سیاه‌رنگ سیاهک رو مورد مطالعه قرار داد و نشان داد که این بیماری واگیر دار است این چنین تلاش کرد تا باور مردمانی که می‌پنداشتند بیماری‌های گیاهی طی پدیده خود به خودی به وجود می‌آیند تغییر دهد. شاید اکنون به این دلیل است که بیماری‌های موسوم به سیاهک پنهان را tilletia برگرفته از نام این دانشمند می‌نامند. باکتری Erwinia amylova عامل بیماری آتشک درختان میوه دانه دار (fire bight) اولین باکتری بیماری زای گیاهی بود که در سال ۱۸۷۸ توسط Burril کشف شد. Mayer در سال ۱۸۸۶ اولین ویروس گیاهی موسوم به ویروس موزائیک توتون tabaco musaic virus را کشف کرد. هر چند او در تشخیص عامل بیماری دچار اشتباه شد و این مورد را یک بیماری باکتریایی معرفی کرد اما در سال ۱۸۹۲، Ivanowsski عامل این بیماری رو یک نوع ویروس معرفی کرد. همچنین needham کشیش و طبیعی دان انگلیسی ابتدا در سال ۱۷۴۳ اولین کرم لوله‌ای انگل گیاهی که کرم لوله‌ای دانه گندم anguina tritici بود را شناسایی و معرفی کرد.

دارواش

گیاه نیمه انگل دارواش اولین بیماری گیاهی شناخته شد و اولین بیماری که روش کنترل زراعی برای آن استفاده شده‌است.(هرس شاخه‌های مبتلا). در گذشته باورهای عجیبی در مورد دارواش در بین مردمان رواج داشته‌است. مردمان از دیرباز بر این باور بودند که که دارواش زندگی بخش و محافظی در برابر انواع زهرها، افزاینده تمایل جنسی مردان و اعطاکننده باروری است. شاخ و برگ دارواش را در بالای در خانه‌ها و سقف‌ها آویزان می‌کردند به این اعتقاد که جادوگران و روح‌های اهریمنی را میراند. رومیان باستان در اواسط زمستان معابد و خانه‌های خود را با دارواش می‌آراستند تا خدایانشان را خرسند سازند.

تاکستان‌های فرانسه، نجات با آمیزه بردو

طغیان ۳ بیماری سفیدک پودری، فیلوکسرا، و سفیدک داخلی در نیمه دوم قرن ۱۹ در تاکستان‌های فرانسه صنعت مهم آن زمان فرانسه یعنی شراب‌سازی در تهدید خطر جدی قرار داد.

زمانی که روش کنترل سفیدک پودری که خطر جدی برای تاکستان‌های اروپا محسوب می‌شد با پودر آهک و گوگرد کشف شد، فیلوکسرا (fhylloxera) (خشک برگی) که ایجاد گالهایی در ریشه می‌کرد و از تغذیه نوعی شته به وجود می‌آمد طغیان کرد. با کنترل این بیماری با پیوند پایه‌های موی آمریکایی طولی نگذشت که بلای سوم بر اروپا و به خصوص فرانسه نازل شد! سفیدک دروغین مو. این بیماری با نام downey mildew یا سفیدک کرکی شناخته شد. این بیماری که به شدت شیوع یافت میزان محصول و کیفیت انگور را کاهش و بسیاری از موستان‌ها را بین برد. طی ۵ سال بیماری به تاکستان‌های کشورهای مجاور نیز سرایت نمود و تولید کنندگان انگور در سرارسر اروپا را به وحشت انداخت. در حالی که بسیاری از دانشمندان به فکر چاره‌ای برای کنترل این بیماری بودند روزی از روزها یک استاد گیاهشناس فرانسوی به نام pierre marie alexis millardet در حالی که مشغول قدم زدن در بین تاکستان‌های شهر بردو بود به موضوع جالبی برخورد، او متوجه شد در برخی تاکستان‌های کنار جاده خاکی، موهایی که سر از بیرون باغ در آوردند دارای روکشی از ماده آبی رنگ بوده‌اند و تمام برگ‌های این درختچه‌ها سالم مانده‌اند! صاحب تاکستان برای میلارده توضیح داد که این ماده چیزی نیست جز سولفات مس یا کات کبود + آهک و از از آن جهت این مواد را روی درختچه‌ها پاشیده است که رهگذران با تصور سمی بودن انگورها از مصرف آن خودداری کنند غافل از این که این ماده خود پادزهر درد بی درمان انگورهای فرانسه بود. میلارده نام این ماده را " بردو" نهاد. ورود این سه بیماری به اروپا از آمریکای شمالی بود بعدها اروپا با فرستادن ۲ بیماری بلایت شاه بلوط و مرگ هلندی درختان نارون به آمریکا به نوعی درصدد جبران برآمد.

تأثیرگذار ترین‌ها

سفیدک دروغین سیب زمینی

در سال ۱۸۴۵ اپیدمی بیماری سفیدک دروغین (بادزدگی) سیب زمینی phytophthora infestans موجب قحطی و مرگ ۲۵۰ هزار نفر و مهاجرت ۵/۱ میلیون نفر در ایرلندی گشت که در آن زمان ۸ میلیون نفر جمعیت داشت!

بلایت شاه بلوط

در گذشته‌ای نه چندان دور نوار گسترده‌ای از سرزمین از سرزمین ایالات متحده به عرض چند صد مایل از جنوب جئورجیا و می سی سی پی تا شمال میشیگان و انتاریو در کانادا فراوانترین درخت جنگلها درخت پرشکوه شاه بلوط آمریکایی بود. این درخت‌ها هم منبع چوب بودند و هم تولید شاه بلوط می‌کردند که منبع تغذیه انسان و حیوانات وحشی بود. همچنین این درختان پناهگاه‌های حیات وحش محسوب می‌شدند. چوب و میوه‌ای درختان منبع درآمد مردم محلی بود. این درختان پراهمیت بر اثر توسعه بیماری کشنده بلایت بر اثر قارچ Cryphonectria parasitica از سال ۱۹۰۴ تا ۱۹۴۴ به مرز انقراض رسیدند.

مرگ نارون

بیماری مرگ نارون از آن جهت که اولین بار در هلند در سال ۱۹۲۱ گسترش و شهرت یافت به مرگ هلندی درختان نارون معروف گردید. این بیماری نام علمی dutch elm disease با عامل قارچ Ophistoma ulmi و گونه مهاجم تر Ophistoma nova-ulmi در سال ۱۹۳۰ به آمریکا رسید و نارون‌های آمریکای زیبا و تنومند را آلوده و تا سال ۱۹۷۳ به مرز انقراض کشاند.

ارگوت غلات

قرمز و تاولی شدن پوست، سوزش، گرفتگی ماهیچه‌ها، دردهای شکنجه مانند در ناحیه شکم، تشنج، توهم و جنون، سیاه مردگی، قانقاریا، از دست دادن انگشتان دست و پا، و در مواردی مرگ از نشانه‌های بیماری است که بر اثر استفاده حیوانات و انسان‌های مستمند آن زمان در اسپانیا، فرانسه، روسیه... از چاودار آلوده به " آتش مقدس" یا همان ارگوت غلات ناشی می‌شد. این بیماری ابتدا معروف بود به نفرین شیطان، آتش مقدس، باد سرخ، و امروزه ارگوت که از مصرف اندام باروری قارچ Claviceps purpurea به جای دانه غلات ناشی میشده‌است. این اندام باروری دارای چندین نوع آلکالوئید کشنده از جمله دی اتیل آمید اسید لایسرژیک (LSD) است (ماده توهم زا) که بر روی مغز و سیستم گردش خون تأثیر می‌گذارد. گندم غذای مورد علاقه اغنیا، کمتر به این بیماری مبتلا می‌شود. برخی از قارچ‌های بیماری زای گیاهی مانند آسپرژِیلوس، پنیسیسلیوم، فوزاریوم و... تولید توکسین‌های کشنده نظیر افلاتوکسین، اوکراتوکسین، ترایکوتوکسین، زارالئون می‌کنند.

ویروس شکستگی گلبرگ لاله

یکی از قدیمی‌ترین ویروس‌های گیاهی کشف شده ویروس شکستگی گلبرگ لاله (Tulip breaking virus) است، این ویروس گرچه به علت کند کردن رشد، و تأخیر در گلدهی از نظر بیماری شناسان این عارضه یک بیماری محسوب می‌شود. اما این ویروس به علت تجزیه آنتوسیانین‌های اپیدرم گلبرگ‌های لاله باعث در هم آمیختن رنگ‌های زیبا در گلبرگ‌ها می‌شود. بسیاری از گلکارها نه تنها از وجود این ویروس ناراحت نمی‌شوند بلکه به این علت که این گل‌های بیمار زیبا را می‌توانند به قیمت‌های بیشتری بفروشند خوشحال نیز می‌شوند!

شانکر مرکبات

این بیماری با عامل باکتریایی Xanthomonas axonopodis یکی از ترسناکترین بیماری‌های مرکبات است و هم انواع مرکبات را آلوده می‌کند. این بیماری بومی ژاپن و نواحی جنوب شرق آسیاست. و از آنجا به تمام قاره‌های تولیدکننده مرکبات - جز اروپا – منتقل شده‌است. در ایالات متحده آمریکا ابتدا شانکر مرکبات در سال ۱۹۱۲ میلادی با ورود نهال آلوده از ژاپن به فلوریدا به آن ایالت وارد شد و به تمام ایلت‌های خلیج و خارج از آن محدوده گسترش یافت. بیست سال طول کشید که با سوزاندن بیش از ۲۵۰۰۰۰ اصله درخت بارور و بیش از سه میلیون اصله نهال، صرف میلیون‌ها دلار هزینه، تحمل دشواری‌ها و دردسرهای ناگفتنی، بیماری از فلوریدا ریشه کن شود. بیست سال دیگر هم وقت گرفت (تا سال ۱۹۴۹) تا بیماری به‌طور کامل از ایالات متحده ریشه کن شود. با مشاهده یک نمونه بیماری لکه برگی که نشانه‌هایی شبیه به شانکر دارد با تصور به این که شانکر باکتریایی دوباره دیده شده‌است ریشه کنی جدیدی در سال ۱۹۴۸ آغاز شد که منجر به ریشه کنی ۲۰ میلیون نهال و درخت بارور تا سال ۱۹۹۰ انجامید. در سال ۱۹۹۵ که که درختان مرکبات دیگر عاری از شانکر تلقی می‌شد بار دیگر مشاهده یک نمونه بیمار در درختان یک منتطقه مسکونی باعث اجرای مقررات امحای درختان گردید. نزدیک به یک قرن درگیری بر سر نابودی یک بیماری باکتریایی!

سیاهک ذرت

این بیماری با ایجاد گال‌هایی که در اثر رشد اسپور سیاه رنگ قارچ در روی خوشه‌های ذرت ایجاد می‌کند باعث کاهش محصول و خسارت می‌شود. اما در مکزیک مردم به این بیماری روی خوش نشان می‌دهند به‌طوری‌که این گال‌های حاوی اسپور را از خوشه جدا کرده و پس از فراوری در بسته‌هایی به نام Huitlacoach و cuitlacoach به عنوان چاشین غذا و کنسرو به بازار عرضه می‌کنند.

انواع بیماری‌های گیاهی

بیماری‌های گیاهی توسط عوامل زیستی زیر ایجاد می‌شوند:

• قارچ
• باکتری
• ویروس
• نماتد
• مایکوپلاسم

این پنج عامل بیماری زا، انواع بیماری‌های گیاهی را باعث می‌شود که کیفیت و کمیت محصول را کاهش می‌دهد.

اسامی برخی بیماری‌های قارچی

• سفیدک سطحی
• سفیدک دروغی یا داخلی
• آنتراکنوز
• انگومک یا گموز مرکبات
• پوسیدگی قهوه‌ای مرکبات
• شانکر سیتوسپورایی
• پوسیدگی فیتوفتورایی
• پیچیدگی برگ هلو
• بیماری بادزدگی گوجه فرنگی
• بیماری لکه موجی گوجه فرنگی
• پوسیدگی خاکستری

اسامی برخی بیماری‌های باکتریایی

• آتشک
• شانکر
• بلاست
• سرطان طوقه، ساقه و ریشه

منابع

• فیتوپاتولوژی و بیماری‌های مهم درختان ایران- بهداد ابراهیم ۱۳۱۵
• بیماری‌شناسی گیاهی ۱، ۲، ۳ اگریوس جورج ان ۱۹۳۶، مترجمان: کرامت الله ایزدپناه، سید محمد اشکان، ضیاء الدین بنی هاشمی، حشمت الله رحیمیان، واهه میناسیان
• مدیریت بیماری‌های گیاهی – سینگ آر اس، ترجمه: علی روستایی
• اصول قارچ شناسی- الکسوپولوس، میمیس، بلک ول، مترجمان: حسین صارمی، ابراهیم پیغامی، مقصود پژوهنده.