رودخانه را باید بخشی کاملا مستقل از شهرستان رودان از نظر فرهنگی و تاریخی دانست و همانطور که از تاریخ و آثار بجامانده ی تمدن خصوصا تمدن بادافشان در این منطقه به نظر می آید قدمتش بسیار بیشتر از مرکز شهرستانی بوده است.از رودخانۀ زیارتعلی در متون جغرافیای یونانی و اسلامی با عنوان آنامیس و راغان یاد شده است. فلاویوس آریانوس که شرح سفرنامۀ نئارک، سردار اسکندر، را در کتاب خود آورده، نام این رود را آنامیس ذکر کرده است. معلوم نیست ساکنان رودخانه که در دورۀ هخامنشیان و اسکندر مقدونی می‌زیستند این رود را به چه نامی می‌خواندند اما شاید نام آنامیس صورتی از نام آناهیتا باشد که در ایران باستان به عنوان الهۀ آبهای روان اشتهار داشت. همچنین یاقوت حموی در معجم البلدان از این رود به عنوان راغان یاد کرده است. (حموی، 1373، ص1340) راغان در لغت به معنی سبزه‌زار آمده است.به لحاظ تقسیمات کشوری، رودخانه از گذشته جزو ولایت موغستان (میناب فعلی) و در دورۀ فرمانروایی ملوک هرموز ضمیمۀ قلمرو آنان و در مجموع جزو ایالت پارس بوده است که از گذشته به وسیلۀ خوانین محلی، و کلانترانی که به این منطقه اعزام می‌شدند، اداره می‌شده است و به همین منظور از ییلاقات موردعلاقه ی حکام فارس همچون خاندان قوام به شمار می رفته به طبع همین علقه هم احمدقوام السطلنته(نخست وزیر سابق)کاخی در منطقه ی نازدشت رودخانه بنا کرد که امروزه،مردم محلی به اشتباه آن را کاخ شاه می نامند.با تشکیل استان هرمزگان در سال 1354ش، میناب یکی از شهرستانهای پنج‌گانۀ آن به شمار آمد. در این زمان دو دهستان رودان و رودخانه با عنوان بخش رودان در نظر گرفته شد که شامل دهبارز، دهستان رودخانه و فاریاب بود.گویش محلی رودخانه ایها،فارسی محلی رودخانه ای است که از گویش های پارسی پهلوی به شمار می آید و ساختار باستانی و اصالت واژگان خویش را تا حدودی زیادی حفط کرده است،برای مثال درخت نخل را مگ(MOG)می گویند که در سایر نقاط استان از آن به شکل معرب و عربی شده ی آن(مغ)یاد می کنند و یا واژگان اصیل پارسی مانند پگاه به معنای صبح و پسین به معنای عصر و واژگانی مث مرغ و دوغ رو مرگ(MORG)و دوگ تلفظ می کنند.رسومات و آداب مردم رودخانه هم بجامانده از رسومات ایران باستان هستند که مهمترین آنها سده سوز(جشن سده)است که 50روز مانده به نوروز به همان سبک عجیب باستانی اش برگزار می شود.رودخانه از وجود زیارتگاهها و امامزادگان متعددی بهره می برد که البته به عقیده محققین برخی از این زیارتگاهها محل دفن بزرگان آیین زرتشت در عصر پیش از اسلام بوده که برای مثال زیارت پیر سر کوه که امروزه به حضرت علی(ع)منستب می شود تا قرن پنجم هجری قمری،هویت زرتشتی خویش را حفظ کرده و به تدریج پس از فراگیر شدن روند رسوخ اسلام در منطقه رنگ و بوی اسلامی به خود گرفته و مورد اعتقاد مسلمانان واقع شده است،هرچند مهم ترین امامزاده ی این خطه،آرامگاه سیدسلطان محمد برادر امام رضا و از پسران موسی بن جعفر(ع)در روستای پیر چوگان است که مورد توجه بسیاری از شیعیان سراسر ایران خصوصا استان های همجوار هرمزگان می باشد.از سایر آثار تاریخی و نقاط دیدنی رودخانه می توان به قبرستان گبرها،دشت موری(نازدشت) و آیشارها و رودخانه های متعدد که دلیل اصلی شهره ی رودخانه به نام امروزش بوده اند اشاره کرد.از غذاهای محلی رودخانه هم میشود به کاتغ(نوعی قیمه محلی)،دالک گندم،آش گندم،جازگ(نوعی خوراک سبزیجات محلی)و تاس کباب و همچنین آبگوشت های محلی نظیر دوپیازه و کباب آردی و شیرینی های محلی مانند رنگینک،چنگال(نوعی حلوای خرما)،جلاب،خرماشیره و خرمای مالیده،حلواشیره و حلواتخم مرغ،مالوکی، کلوچه محلی و مربای محلی کنگ شانه زده و نان های محلی تنکی(نوعی نان تاوه ای) و نان کرسوک(قرصوک) نام برد.
ایران
