ایل چگنی

چِگِنی یا چگینی یکی از ایلات لر ساکن در لرستان است. در گذشته گروهی از آنان از لرستان به کردستان، خراسان، فارس و قزوین کوچانده شدند. شاخه‌ای از این ایل ساکن استان قزوین در مرکز ایران و شاخه‌ای دیگر کرکوک و سلیمانیه عراق سکونت دارند. عده‌ای نیز ساکن استان فارس در جنوب ایران هستند.

زبان

زبان اصلی چگنی‌ها لری است که به زبان سکوند ها شباهت زیادی دارند . چگنی‌های قزوین به لری و ترکی صحبت می‌کنند و چگنی‌های خراسان به ثبب همسایگی با ترک‌ها زبانشان ترکی شده‌است. چگنی‌های ساکن عراق نیز به کردی صحبت می‌کنند.

تبارشناسی

زبان چگنی‌ها لری است. دانشنامه ایرانیکا چگنی‌ها رو کرد تبار معرفی می‌کند دائرةالمعارف بزرگ اسلامی چگنی را یکی از ایلات لر ساکن لرستان معرفی می‌کند که گروهی از آنان به کردستان، قزوین، خراسان و فارس کوچانده شدند. بدلیسی در شرفنامه چگنی‌ها را یکی از ۳ ارکان اصلی کرد معرفی می‌کند دانشنامه ایرانیکا در یک جا چگنی‌ها را لر لغتنامه دهخدا و ایرج افشار چگنی را از ایل‌های کرد معرفی می‌کنند البته علی‌اکبر دهخدا تمام لرهای دیگر را نیز کرد دانسته‌است. چگنی در عراق نیز یکی از ایلات کرد ساکن در کردستان عراق است.

وجه تسمیه

کلمه چگنی از ریشه «چگه» که چشمه‌ای است در دامنه سفیدکوه (محل اسکان طوایف چگنی) گرفته شده‌است و گویا روستایی به همین نام «چگه» نیز در همان منطقه وجود دارد این نظر مورد وثوق افراد مختلفی از همین طایفه است. برخی چگنی را یک کلمه ترکی مشتق از واژه «چگین» که نوعی بخیه دوزی است دانسته‌اند. اسکار مان گمان برده‌است که چگنی با چنگانه به معنای کولی مرتبط است. اما نظر مان نزد دانشمندان زبانشناس سندیت ندارد.به احتمال خیلی زیاد با اسم چنگی یا چنگنی که به معنی چنگ زن و مطرب است اشتباه گرفته است.

تاریخ

گروهی معتقدند چگنی‌ها از لرستان به کردستان مهاجرت کرده اند و برعکس گروهی معتقدند آن‌ها شاخه از گوران و از شمال غربی یعنی نواحی جنوب کردستان ایران و شمال کرمانشاه و در اصل گوران در خاک کرمانشاه به لرستان آمده‌اند. و طبق نظریه حمداله مستوفی در قرن ۷۴۰ ه‍.ق نواحی شمال لرستان از نواحی اصلی سکونت ایل چگنی در ۷۰۰ سال پیش بوده و نواحی امروزه کردستان عراق از جمله سنجار، موصل و اربیل بجز شهرزور همگی جز بلاد دیاربکر و کرد نبوده‌اند این ایل در دوران صفویان دارای قدرت بود و ایل به غارت کاروان‌های تجاری می‌پرداخت. با شکایت تجار به شاه طهماسب اول وی اقدام به تبعید عده‌ای از ایل به قوچان در خراسان نمود. پس از حکومت صفویان بسیاری از چگنی‌های تبعید شده به لرستان بازگشتند.
تنها نشانه‌ای که از ایل در کردستان وجود دارد روستایی با همین نام در شهرستان بیجار و دو روستا به نام چگینی در بخش کوزران سنجابی استان کرمانشاه است در لرستان اما همچنان جمعیت زیادی از چگنی‌های بین خرم‌آباد تا رودخانه کشکان ساکن هستند. هنگامی که شرق‌شناس بریتانیایی هنری راولینسون در سال ۱۹۱۱ میلادی به لرستان سفر کرد جمعیت چگنی‌ها را ۲۰۰۰ خانواده تخمین زده‌است. همچنین آمارها نشان می‌دهد در دهه ۱۹۷۰ میلادی تعداد خانوار این ایل به ۵۱۰۰ خانوار رسیده که از این مجموع تعداد ۳۰۰ خانوار در کرکوک و سلیمانیه در عراق ساکن بودند.
در سفری که میرزا ابراهیم نامی در زمان حکومت آقا محمد شاه قاجار به منطقه قزوین داشت تعداد خانوار چگنی‌ها را ۸۵۰ خانوار اعلام کرده‌است. قبیله‌ای عرب به نام اولاد چگنی در فارس ساکن است به گفته آمار ارتش ایران در سال ۱۹۵۷ میلادی تعداد خانوار این قبیله ۱۲۰ خانوار بوده‌است. احتمال می‌رود چگنی نیز در به قدرت رسیدن زندیان، کریم خان زند را یاری کرده و همراه وی به شیراز رفته باشند.

پراکندگی سکونت

ایل چگنی در نقشه قومی-مذهبی عراق

بخشی از ایل چگنی در عراق به‌خصوص در مناطق شمال شرق شهر سلیمانیه زندگی می‌کنند. با توجه به جمعیت این ایل در عراق، بخش کوچکی از طوایف چگنی در ایران و در استان لرستان در شهرستان دوره و بخش ویسیان زندگی می‌کنند. علاوه بر لرستان، چگنی‌ها دراستان خراسان، بخش چگنه، استان قزوین، استان گیلان شهر لوشان، استان ایلام شهر ایلام، استان خوزستان شهرستان‌های شوش و اندیمشک، دزفول، استان مرکزی بخش خنداب وشهرستان ملایر و استان فارس زندگی می‌کنند.

طوایف چگنی در لرستان

طوایف ایل چگنی در لرستان عبارتند از:

• حسین وند
• میرزاوند
• پیرحیاتی
• ملکعلی
• سبزوار
• ویسکرم
• شاه کرم
• زهراکار
• رکرک
• سراب چنگایی
• احمدبک
• شیراوند
• نجم سهیلی
• کله مرد
• رومیانی
• فلاوند
• حاتم وند
• امیر
• بداق
• بهرامی
• شرف
• طولابی
• مراد چگنی

طوایف چگینی در قزوین

طوایف ایل چگنی در قزوین عبارتند از:

• میرخاوند
• بهادیوند
• سیردیوند
• پیرمردوند
• مال امیر
• بابایی
• کلهر
• نظامیوند
• کوسه
• خاکینه
• گودرزوند
• کُهگیر
• گوئرزن