بهداشت و ایمنی اجرایی

سلامت، ایمنی و محیط زیست (اچ‌اس‌ای) (HSE) از سه کلمه سلامت Health، ایمنی Safety و محیط زیست Environment تشکیل شده‌است.

این سیستم مدیریتی که هدفش شناسایی و کنترل ریسک‌های بهداشت جسمانی، بهداشت روانی، ایمنی و محیط زیستی است، از رشته‌های مختلفی از قبیل ایمنی صنعتی، بهداشت حرفه‌ای و محیط زیست و بهداشت محیط و ارگونومی تشکیل شده‌است، که کارشناسان این رشته‌ها در کنار یکدیگر و تعامل باهم این سیستم مدیریتی را بر اساس اهداف کلان شرکت، کارخانه، سازمان و هر نهادی به‌طور بهبود مستمر فرایندهای شغلی به پیش می‌برند.

ارتباط با ایزو

حرکت به سوی یکپارچه‌سازی نظام‌های مدیریتی باعث به وجود آمدن مجموعه استانداردهای ISO گردید. پس از موفقیت مجموعه 9000 ISO سازمان جهانی استانداردسازی بر آن شد تا در زمینه محیط زیست و ایمنی نیز استانداردی تهیه نماید.

سیستم مدیریت ایمنی و بهداشت کار بر اساس استاندارد ISO45001:2018 با رویکرد ایمنی و بهداشت شغلی در جهت بهبود شرایط محیط‌های کاری و پیشگیری از بیماری‌های شغلی و حوادث ایجاد شده‌است. همچنین سیستم مدیریت زیست‌محیطی بر اساس استاندارد ISO14001:2015 با رویکرد محیط زیست، سعی در حفظ و جلوگیری از آسیب به محیط زیست دارد. هر دو این استانداردها در بسیاری از سازمان‌های ایرانی پیاده‌سازی و مستقر شده‌اند و با اجرای این دو استاندارد، می‌توان مسائل HSE یک سازمان را به خوبی مدیریت و به سوی بهبود مستمر هدایت نمود.

طرح‌ریزی و داشتن برنامه‌ای مشخص و از پیش تدوین‌شده از شرط‌های ISO می‌باشد و مدیریت HSE را در شناسایی راه درست یاری می‌نماید. داشتن خط مشی زیست‌محیطی و ایمنی برای یک مجموعه افق‌های دید را روشن می‌نماید و استقرار چرخه PDCA (طرح‌ریزی - انجام - بررسی - اقدام و بازنگری) باعث پویایی مجموعه و بهبود مستمر خواهد شد.

شناخت جنبه‌های مختلف کار از نظر HSE و حرکت به سوی بهبود مستمر از اهداف استاندارد کردن روش‌های اجرایی است. بعد از شناخت مجموعه و بررسی تحلیلی وضعیت موجود، مدیریت باید سرسپردگی و تعهد خود را اثبات نماید و این اولین گام در استقرار سیستم است؛ که به وجود آورنده خط مشی مجموعه‌است؛ و افق دید را مشخص می‌نماید. در مرحله طرح‌ریزی و مدون کردن فرایندها باید دقت شود و شاخص‌ها که از مهم‌ترین فرایندها است به خوبی تشخیص داده شود که معیار درستی برای ارزیابی درست فرایند بوجود آورد.

سازمان‌های مرتبط با HSE

۱- اداره ایمنی و بهداشت شغلی آمریکا:(به اختصار: OSHA)
این اداره یکی از مجموعه‌های سازمان کارامریکا می‌باشد که رسالت و حیطه کاری آن عبارتست از اطمینان از ایمن بودن شرایط کاری برای کار مردان و زنان با تنظیم و اجرای استانداردها و با ارائه آموزش، اطلاع‌رسانی، آموزش و پرورش. این سازمان قدرت اجرایی و قانونی دارد
۲- انجمن بهداشت صنعتی آمریکا:(به اختصار: AIHA)
این سازمان یکی از بزرگ‌ترین انجمن‌های بین‌المللی در خدمت نیازهای متخصصان بهداشت حرفه‌ای و ایمنی است.
۳- مؤسسه ملی ایمنی و بهداشت شغلی (آمریکا):(به اختصار: NIOSH)
مسئول انجام تحقیقات و ساخت توصیه‌هایی برای پیشگیری از آسیب‌های شغلی است. رسالت NIOSH تولید دانش جدید در زمینه ایمنی و بهداشت حرفه‌ای و انتقال این دانش برای بهبود عملکرد کارگران است
۴-سازمان HSE انگلستان
HSE در انگلستان نام اداره ایمنی و بهداشت اجرایی است
رسالت این اداره ارسال چهارچوب بیانیه مدیریت و استانداردها و عملکردها در سازمان‌های مختلف می‌باشد
۵- سازمان بین‌المللی محافظت در برابر آتش:(به اختصار: NFPA)
رسالت NFPA کاهش بار آتش و خطرات آن در کیفیت زندگی در سراسر جهان، با ارائه استانداردها، تحقیقات، آموزش و آموزش و پرورش می‌باشد. چنان‌که مشاهده می‌شود هیچ سازمان بین الملی به نام HSE به این معنی که محیط زیست یا بهداشت محیط در کنار ایمنی و بهداشت حرفه ای باشد وجود ندارد بلکه مباحث محیط زیستی به صورت مستقل توسط سازمان‌های تخصصی مرتبط خود پیگیری می‌شود

HSE در ایران

HSE، یک سیستم مدیریتی اجرایی است که از سال ۸۲ در وزارت نفت با پیگیری‌های دکتر مرتضوی استاد تمام رشته مهندسی بهداشت حرفه ای و ایمنی کار دانشگاه تربیت مدرس وارد شد. و الان که حدود ۱۹ سال می‌گذرد هنوز اشکالاتی در جهت رفع و روان شدن استقرار آن وجود دارد. به دنبال آن نیز وزارت صمت (صنعت، معدن، تجارت) دپارتمانی تحت عنوان HSEE (بهداشت، ایمنی، محیط زیست، انرژی) را ایجاد نمودند. HSE در ایران تحت عناوین دوره‌های کوتاه مدت ممیزی و HSE-MS برگزار می‌شده‌است تا اینکه در سال‌های اخیر به صورت عجیب و غیر کارشناسی از طرف دانشگاه آزاد، رشته‌های تحصلی با عناوین مدیریت HSE (بهداشت، ایمنی و محیط زیست) و مهندسی HSE که در هیچ‌کجای دنیا به خصوص کشورهای پیشرو و حوزه ایمنی و بهداشت حرفه ای وجود خارجی نداشت را ایجاد کرد اساساً رشته‌ای بنام HSE وجود خارجی ندارد و تنها در حد یک دپارتمان اجرایی است و طرح این رشته در ایران اساساً غلط بوده چون هر کدام از مولفه‌های آن امروزه چند رشته جدید است و لذا چگونه می‌تواند کسی متخصص این مجموعه چند رشته‌ای شود؟ و جدیداً دانشگاه‌های علمی کاربردی و غبر انتفاعی و علوم پزشکی‌ها نیز وارد گردونه رقابت تربیت HSE شدند. آنچه که در سرفصل‌های مصوب این رشته آمده ادعا دربارهٔ تعداد زیادی دانشگاه خارجی است که این رشته را دارند ولی بیان نشده عنوان رشته‌ای که دارند ایمنی صنعتی و بهداشت شغلی در محیط کار است یا مدیریت زیست‌محیطی اگر به سایت دانشگاه نام برده در لیست‌ها نیز مراجعه شود شما شاهد وجود دپارتمان اجرائی HSE مستقر در آن دانشگاه‌ها مواجه می‌شوید که دارای تخصص‌های مختلف مثل کارشناس مهندسی ایمنی، مهندسی بهداشت حرفه ای، کارشناس محیط زیست و … است نه رشته آکادمیک و اینکه اکثراً در برخی کشورا دوره‌های کوتاه مدت حضوری یا غیرحضوری حتی به صورت یک ساله یا دو ساله منجر به گواهی اند تا مدرک دانشگاهی!؟ یعنی فرد کورس‌هایی را بگذراند، پایان‌نامه ای بنویسید و مقاله و فارغ‌التحصیل شود. شایان ذکر است که در قانون کار ایران واحد یا دپارتماتی با نام HSE توجیه قانونی ندارد و ملاک بازرسان کار وزارت کار و بازرسان بهداشت حرفه ای وزارت بهداشت مباحث قانون کار، کمیته حفاظت فنی و بهداشت کار مرتبط مباحث ایمنی ایمنی بهداشت حرفه ای کارگاه‌ها می‌باشد و اساساً دخالتی در حوزه مباحث زیست‌محیطی که بر عهده سازمان حفاظت محیط زیست می‌باشد نمی‌کنند.

ایمنی H.S.E و بهداشت روانی در محیط کار

یکی از مهم‌ترین موضوعات برای مدیران ارشد در سازمانها و وزارتخانه‌ها، شرکت‌ها و کارخانه‌ها، کاهش آمار حوادث صنعتی و افزایش راندمان کاری پرسنل، انگیزش شغلی، بهره‌وری، افزایش تولید و سرعت انجام کار و … است، که با استفاده و استقرار سیستم مدیریت ایمنی- بهداشت - محیط زیست یا H.S.E که از رشته‌های مختلف از جمله بهداشت حرفه ای، محیط، روان‌شناسی صنعتی و سازمانی، ایمنی صنعتی، محیط زیست و … در تمامی مراکز شغلی به وسیله تدوین دستورالعمل‌ها و روش‌های اجرایی، ارزیابی ریسکها در ابعاد بهداشت جسمانی و روانی، ایمنی و محیط زیست تشکیل شده، انجام می‌گردد. این کارشناسان در نتیجه عملکرد و خدماتشان ریسکهای مربوطه برای سازمان را مدیریت و کاهش می‌دهند، اما یکی از بیشترین دلایل وقوع حوادث شغلی بر اساس آمارها و گزارش آنالیز علل وقوع حوادث، خطای نیروی انسانی است از این رو بررسی و ارزیابی ریسکهای روانی مربوط به خطای انسانی پرسنل و نیروی انسانی در سیستم مدیریت H.S.E.M.S بر عهده روانشناسان صنعتی و سازمانی می‌باشد. کارگر، مهندس و هر فردی که در محیط کاری قرار دارد هر چقدر هم آموزش دیده باشد و تجربه کاری نیز داشته باشد، باید از نظر جسمانی و روانشناختی در وضعیت سالمی باشد، از طرفی استرس شغلی و فرسودگی شغلی اش نیز شناسایی و کنترل شده باشد تا با داشتن توجه و تمرکز باعث وقوع حوادث نشود، این ارزیابی ریسکهای روانشناختی و انجام اقدامات پیشگیرانه از وظایف روانشناسان صنعتی و سازمانی شاغل در ادارات و واحدهای HSE می‌باشد. کارشناسان ایمنی و بهداشت روانی در کنار یکدیگر و با کار تیمی، با همکاری هم سازمان را برای دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده و بهبود مستمر یاری می‌دهند. همان‌طور که ذکر گردید سیستم مدیریت ایمنی- بهداشت و محیط زیست، قسمت بهداشت شامل بهداشت محیط، بهداشت جسم و بهداشت روان است، و این سیستم مدیریتی بین رشته‌ای با بهره‌گیری از خدمات فارغ التحصیلان و کارشناسان این رشته‌ها سطح ریسک‌های بهداشتی و خطرات ایمنی و بحران‌های زیست‌محیطی را شناسایی، مدیریت، پیشگیری و کاهش می‌دهند.

1. تفاوت رشته مهندسی ایمنی و بازرسی فنی با رشته‌های مرتبط با ایمنی صنعتی (حفاظت فنی) و HSE

مهندسی ایمنی و بازرسی فنی: تجهیزات و ماشین

مهندسی ایمنی صنعتی (حفاظت فنی) و HSE: نیروی انسانی

دانشگاه‌های مرتبط با HSE در ایران

از جمله رشته‌های مرتبط با HSE در مقطع کاردانی، کارشناسی و کارشناسی ناپیوسته و کارشناسی ارشد در ایران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. در مقطع کاردانی:

در دانشگاه‌های دولتی و فنی و حرفه ای و آزاد و غیرانتفاعی:

کاردانی صنایع گرایش ایمنی صنعتی

در دانشگاه‌های علوم پزشکی:

کاردانی بهداشت حرفه ای

در دانشگاه‌های علمی کاربردی:

کاردانی حرفه ای ایمنی و بهداشت در واحدهای صنفی

کاردانی فنی ایمنی کار و حفاظت فنی

1. در مقطع کارشناسی پیوسته:

در دانشگاه‌های دولتی و فنی و حرفه ای و آزاد و غیرانتفاعی:

مهندسی ایمنی صنعتی

در دانشگاه‌های علوم پزشکی:

مهندسی بهداشت حرفه‌ای و ایمنی کار

1. در مقطع کارشناسی ناپیوسته

در دانشگاه‌های دولتی و فنی و حرفه ای و آزاد و غیرانتفاعی:

کارشناسی ناپیوسته مهندسی ایمنی صنعتی و محیط کار

در دانشگاه‌های علوم پزشکی:

کارشناسی ناپیوسته مهندسی بهداشت حرفه ای و ایمنی کار

در دانشگاه‌های علمی کاربردی:

کارشناسی ناپیوسته مهندسی فناوری سلامت، ایمنی و محیط زیست (HSE)

1. در مقطع کارشناسی ارشد:

در دانشگاه‌های وزارت علوم:

مهندسی ایمنی صنعتی «منسوخ شده»

مهندسی شیمی گرایش ایمنی، بهداشت و محیط زیست «منسوخ شده»

مهندسی ایمنی، بهداشت و محیط زیست (HSE)

در دانشگاه‌های علوم پزشکی:

مهندسی بهداشت حرفه ای و ایمنی کار

مدیریت سلامت، ایمنی و محیط زیست (HSE)

1. در مقطع دکترا

در هیچ‌یک از وزارت خانه‌های علوم و تحقیقات یا بهداشت و درمان، رشته‌ای تحت عنوان ایمنی صنعتی یا HSE تدوین نشده‌است، فقط رشته دکترای تخصصی مهندسی بهداشت حرفه ای در دانشگاه‌های علوم پزشکی تدریس می‌شود.

دانشگاه محیط زیست

مهندسی شیمی با گرایش HSE

دانشگاه محیط زیست در سال ۱۳۵۱ و تحت عنوان «آموزشکده محیط زیست» به منظور تأمین و تربیت نیروی انسانی متخصص و ماهر مورد نیاز عرصه محیط زیست کشور و با جهت‌گیری ترویج و نشر مفاهیم محیط زیستی تأسیس گردید. هیئت وزیران در جلسه مورخ ۷ / ۱۰ / ۸۹ خود ارتقای این مرکز به دانشگاه محیط زیست را به تصویب رساند.

دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی

دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی دارای دو دانشکده بهداشت و دانشکده HSE است.

1. ۱. دانشکده HSE

دانشکده سلامت، ایمنی و محیط زیست در سال۱۳۵۴ تحت عنوان «مدرسه عالی حفاظت و بهداشت کار» تأسیس و با یک رشته تحصیلی کاردانی حفاظت و بهداشت کار شروع به کار نمود

دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهقان را یکی از اولین دانشگاه‌های فعال در حوزه ایمنی صنعتی می‌توان عنوان کرد. رشته ایمنی در این دانشگاه از دهه ۷۰ شمسی ایجاد و اقدام به جذب و تربیت دانشجویان در این حوزه نمود.
از سال ۱۳۶۲ براساس مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، با پذیرش دانشجو در رشته‌های بهداشت حرفه‌ای و بهداشت محیط در مقطع کاردانی به کار خود ادامه داد. در سال ۱۳۶۳ نیز در رشته ایمنی صنعتی در مقطع کاردانی و در سال ۱۳۶۵ در رشته مهندسی بهداشت حرفه‌ای در مقطع کارشناسی ناپیوسته دانشجو پذیرفت.
در سال ۱۳۶۸ به نام «دانشکده حفاظت و بهداشت کار» تغییر نام یافت. این دانشکده در سال ۱۳۸۱ در رشته مهندسی صنایع- ایمنی صنعتی و در سال ۱۳۸۵ در رشته کارشناسی ناپیوسته ایمنی صنعتی و محیط کار دانشجو پذیرش نمود.
دانشکده در سال ۱۳۸۸ در رشته کارشناسی پیوسته مهندسی بهداشت حرفه‌ای و کارشناسی ارشد ناپیوسته ارگونومی دانشجو پذیرفت. دوره کارشناسی ارشد رشته مهندسی ایمنی صنعتی نیز در اواخر سال ۱۳۸۸ به تصویب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری رسیده و پذیرش دانشجو جهت تحصیل از بهمن‌ماه سال۸۹ انجام شده‌است.
شایان ذکر است که ضرورت ایجاد رشته کارشناسی ارشد سلامت، ایمنی و محیط زیست به تصویب شورای عالی برنامه‌ریزی علوم پزشکی رسیده‌است و تصویب برنامه آموزشی آن در دستور کار شورای مذکور می‌باشد. توجیه راه‌اندازی کارشناسی ارشد رشته بهداشت روانی محیط کار و برنامه آموزشی آن نیز به دفتر گسترش و ارزیابی آموزش پزشکی ارائه گردیده‌است.

1. ۲. دانشکده بهداشت

این دانشکده در حال حاضر دارای پنج گروه آموزشی بوده که دو گروه آن گروه بهداشت حرفه‌ای و بهداشت محیط می‌باشد و در مقاطع مختلف کارشناسی، کارشناسی ارشد و PhD با پذیرش دانشجو در دوره‌های مختلف فعال می‌باشد. در این دانشکده رشته مهندسی ایمنی صنعتی از رشته‌های مرتبط با HSE تدریس نمی‌شود
پروفسور منصور رضازاده آذری و دکتر محمد جواد جعفری از اعضای هیئت علمی این دانشکده می‌باشند

دانشگاه صنعتی امیر کبیر

دانشگاه صنعتی امیرکبیر اقدام به پذیرش دانشجو در مقطع کارشناسی ارشد رشته مهندسی HSE با زمینه‌های کارشناسی مهندسی عمران و مهندسی شیمی نموده‌است.
دانشجویان در این مقطع با مفاهیم و اصول مهندسی در زمینه ایمنی، بهداشت و محیط زیست آشنا می‌گردند.
دروس طراحی شده تماماً بر اساس جدیدترین دستاوردهای مهندسی روز دنیا در رشته HSE می‌باشد. از آنجا که گذراندن گرایش‌های مهندسی عمران برای گروه مهندسی عمران-HSE و همچنین دروس مهندسی شیمی برای گروه مهندسی شیمی HSE ضروری به نظر می‌رسد لذا توصیه می‌گردد که دانشجویان در هنگام ثبت نام در گرایش مهندسی عمران-HSE و گرایش مهندسی شیمی-HSE دانشگاه صنعتی امیرکبیر توجه ویژه‌ای را به سابقه تحصیلی خود معطوف دارند.

دانشگاه‌های دیگر

از دانشگاه‌های دیگر که اقدام به پذیرش رشته‌های مرتبط با HSE می‌کنند می‌توان به دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان، دانشگاه علمی کاربردی کرمانشاه دانشگاه صنعت نفت آبادان، دانشگاه سمنان، دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه صنعت آب و برق شهید عباسپور، مجتمع آموزش عالی اسفراین، مرکز آموزش عالی لامرد، دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه تهران، دانشگاه‌های علوم پزشکی تهران، شیراز، اصفهان، اهواز و یزد و زنجان و همدان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه علمی کاربردی پلیمر بوشهر، و دانشگاه آزاد واحد بروجرد دانشگاه علمی کاربردی آلومینیوم اراک، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سیرجان، دانشگاه علمی کاربردی صفا واحد ساوه و مؤسسات غیردولتی همچون مؤسسه آموزش عالی تابناک لامرد، مؤسسه آموزش عالی کاسپین البرز قزوین و مؤسسه آموزش عالی کار قزوین، دانشگاه غیرانتفاعی ندای دانش در رشته ایمنی صنعتی و محیط کار و دانشگاه علمی کاربردی آلومینیوم هرمزگان اشاره کرد.

مراکز تخصصی اچ اس ای در ایران

با توجه به اهمیت اچ اس ای در صنایع و الزامات وجود نفرات HSE در سازمان‌ها، وجود مراکز تخصصی در این زمینه یکی از مهم‌ترین نیازهای مطرح در کشور شناخته می‌شود. از مراکز معتبر و با سابقه در این حوزه ، آکادمی تخصصی HSE فارسی یا مؤسسه مهندسی و آموزشی کادیک را می‌توان نام برد که دوره‌های مختلف ایمنی، بهداشت کار و محیط زیست را برای صنایع مختلف طراحی و برگزار می‌کند.

منابع

• ویکی‌پدیای انگلیسی

پیوند به بیرون

• وبگاه رسمی