اصل توالی رسایی
اصل توالی رسایی (به انگلیسی: Sonority Sequencing Principle) یا SSP یکی از اصول واجآرایی در واجشناسی زبان است که به تحلیل ساختار هجا براساس مفهوم رسایی میپردازد.
اصل توالی رسایی یک قاعده در واجشناسی است که توضیح میدهد چرا ساختار بیشتر هجاها در زبانها شکلی منظم دارد.
به زبان ساده: وقتی یک هجا ساخته میشود، آواهای آن معمولاً بهگونهای پشت سر هم میآیند که «رسایی»شان (یعنی میزان بلندی و وضوح طبیعیشان در گفتار) از آغاز هجا به سمت واکهی مرکزی بیشتر و بیشتر میشود، و سپس دوباره کاهش مییابد.
مثال ساده در فارسی: در واژهٔ «سلام» ← /sæ.lɑːm/
همخوان /s/ رسایی کمی دارد،
بعد /æ/ (واکه) رسایی بیشتری دارد،
سپس /l/ که رساتر از /s/ است،
و در پایان /m/ که باز کمی کمتر از واکه رسایی دارد.
به این ترتیب، قلهٔ رسایی معمولاً همان واکهٔ هجا است، و همخوانهای آغاز و پایان هجا طوری چیده میشوند که این روند صعود و نزول رسایی رعایت شود.
این اصل توضیح میدهد چرا مثلاً در زبانهای طبیعی، ترکیبهایی مثل «کمتر» یا «سلام» طبیعیاند، ولی رشتههایی مثل «lmts» بهعنوان یک هجا بهسختی ممکناند، چون قاعدهٔ توالی رسایی در آنها رعایت نمیشود.
براساس اصل توالی رسایی، در یک هجا، هرچه از هسته هجا دورشویم از میزان رسایی واجها کاستهمیشود.[۱]
میزان رسایی یک آوا از نظر آواشناسی تولیدی نشاندهنده میزان بازبودن دهان در تولید آواست؛ و از نظر آواشناسی شنیداری نشاندهنده شدت صوت؛ و از نظر آواشناسی آکوستیک نشاندهنده دامنه بیشتر سیگنال صوتی است.[۲]
میزان رسایی یک واج بستگی به درجهای از گرفتگی دارد که هر واج در تولید خود تجربهمیکند. برایناساس واکهها که بدون حضور هیچ مانعی در مسیر جریان هوا تولیدمیشوند، دارای بیشترین درجه رسایی، و همخوانهای انسدادی که با بست کامل تولیدمیشوند، دارای کمترین درجه رسایی هستند. در میان واجها، واجهای واکدار نیز نسبت به واجهای بیواک دارای درجه رسایی بیشتری هستند.
رتبهبندی رسایی
[ویرایش]پژوهشگران رتبهبندیهای مختلفی را از درجه رسایی همخوانها ارائهکردهاند که نمونهای از این رتبهبندی را در جدول زیر مشاهدهمیکنید:[۳]
| نوع همخوان | نمونههای واج | درجه رسایی |
|---|---|---|
| روانها | r، l، j | ۵ |
| خیشومیها | m، n | ۴ |
| سایشیها | s، z، ʃ، ʒ، f، v | ۳ |
| انسایشیها | ۲ | |
| انسدادیها | b، p، t، d، c | ۱ |
برخی پژوهشگران با تمایز میان واکههای افراشته و افتاده، و همینطور روانها رتبهبندی زیر را پیشنهاد کردهاند:[۴]
| نوع واج | نمونههای واج | درجه رسایی |
|---|---|---|
| واکههای افراشته | i، u | ۸ |
| واکههای افتاده | æ، ɑ | ۷ |
| ناسودهها | j | ۶ |
| لرزشیها | r | ۵ |
| کناریها | l | ۴ |
| خیشومیها | m، n | ۳ |
| سایشیها | s، z ، f، v | ۲ |
| انسدادیها | b، p ، t، d | ۱ |
اصل رسایی در زبان فارسی
[ویرایش]پژوهشهای زبان فارسی نشانمیدهد که اصل رسایی در خوشههای دو همخوانی در هجاهای CVCC تنها زمانی رعایت میشود که هسته هجا یک واکه بلند باشد.[۵]
جستارهای وابسته
[ویرایش]پانویس
[ویرایش]منابع
[ویرایش]- بیجنخان، محمود. (۱۳۹۲). واجشناسی نظریه بهینگی، انتشارات سمت.
- رحیمی افشین، وزیرنژاد بهرام، اسلامی محرم. (۱۳۹۳). اصل توالی رسایی در زبان فارسی. پردازش علایم و دادهها ش۱ (۲۱)، (۸۷–۹۴).[۱]
- کردزعفرانلوکامبوزیا، عالیه (۱۳۸۵). واجشناسی: رویکردهای قاعدهبنیاد. انتشارات سمت.
- Ladefoged, p & Johnson, K)2010(A course in phonetics. Wadworth Publishing Compony.
- Parker, S. G. (2002) quantifying the sonority hierarchy.
Clements, G. N. (1990). The role of the* sonority cycle in core syllabification. In J. Kingston & M. Beckman (Eds.), Papers in Laboratory Phonology I: Between the Grammar and Physics of Speech (pp. 283–333). Cambridge: Cambridge University Press.