اسماعیل میرزا معزالدوله
اسماعیل میرزا (درگذشته ۱۳۱۷ هجری قمری در تهران) شاهزاده قاجار، پسر اول بهرام میرزا معزالدوله و نوه عباس میرزا و مادرش دختر محمدحسن خان سردار ایروانی بود و در برخی از منابع او را امیراسماعیل میرزا هم نوشتهاند.[۱][۲]
زندگی
[ویرایش]پس از انتصاب پدرش بهرام میرزا معزالدوله از طرف ناصرالدین شاه در سال ۱۲۷۵ ق. به حکومت آذربایجان، امیراسماعیل میرزا نیز به حکومت مراغه مأمور شده است.[۲] از رخدادهای حکومت یکسالۀ او بر مراغه، بازدید ناصرالدین شاه است از شهر مراغه که وظیفۀ استقبال و میزبانی شاه و همراهان با او بوده است و پس از بازگشت اردوی شاهی به تهران، امیراسماعیل میرزا را نیز به تهران فراخواندهاند و برای چهار ماه، ساکن در تهران بوده است.[۲]
پس از توقف کوتاه مدتش در تهران، او را در سه ماهۀ آخر سال ۱۲۷۶ ق. به حکومت ولایات ثلاث اصفهان، یعنی گلپایگان، خوانسار و کمره فرستادهاند و تا سه سال بعد در این منصب برقرار بوده و اواخر ۱۲۷۹ ق. معزول شده است.[۲] چنانکه خودش در خاطرات مختصرض اشاره میکند، از رخدادهای مهم سه سالۀ حکومتش در آن ولایت، شرارت محمدحسن خان کمره و آقاخان سرلک پسر خسروخان سرلک بوده است، که عبور حمزه میرزا حشمتالدوله از مسیر ولایات ثلاث اصفهان به خوزستان را در حقیقت دستور ناصرالدین شاه برای دستگیری خودشان قلمداد کردهاند و آقاخان سرلک، محمدحسن خان کمره و میرزا حاجی بابای کمره به دست امیراسماعیل میرزا و همکاری میرزا فرجخان تفنگدار مخصوص حبس شدهاند و خود امیراسماعیل میرزا هم به دریافت نشان و حمایل درجۀ سوم سرتیپی از ناصرالدین شاه مفتخر شده است.[۲] او را در اواخر ۱۲۷۹ ق. به تهران فراخواندهاند و به مدت چهل روز، در تهران توقف کرده است.[۲]
احتمالاً در ابتدای سال ۱۲۸۰ ق، امیراسماعیل میرزا برای نخستین مرتبه به حکومت کاشان منصوب شده و اندک زمانی پس از ۲۵ شوال ۱۲۸۱ ق. از این سمت عزل گردیده و فرخخان امینالدوله را به حکومت کاشان مأمور شده است.[۲] او در خاطراتش این عزل را ناشی از انتصاب میرزا محمدخان سپهسالار به مقام صدارت عظمی دانسته و خبر میدهد که تا زمان عزل این صدراعظم و اعزام او به خراسان در سال ۱۲۸۳ ق.، دارای هیچ مقام و سمتی نبوده است.[۲]
پس از عزل میرزا محمدخان سپهسالار، برای مرتبۀ دوم، امیراسماعیل میرزا را به حکومت کاشان فرستادهاند و این مأموریت تا نیمۀ نخست سال ۱۲۸۵ ق.، بهطول انجامیده است.[۲] در این دوران، از وقایع مهم حکومت او در کاشان، نبرد میان محمدحسین خان کاشی و میرزامحمدعلیخان بوده است و امیراسماعیل میرزا با دستیاری و همراهی محمدحسنبیگ تفنگدار، موفق به سرکوب ماجرا و ختم غائله شده است.[۲] مطابق خاطرات او، دریافت خلعتش از ناصرالدین شاه در سال دوم حکومتش بر کاشان بوده و مطابق اسناد، مردم کاشان از حکومت او در کاشان راضی و خشنود بودهاند.[۲]
امیراسماعیل میرزا در نیمۀ سال ۱۲۸۵ ق.، پس از انتصاب پدرش به حکومت لرستان و خوزستان، نایبالحکومۀ او شده، از کاشان به غرب کشور میرود. بهرام میرزا معزالدوله ابتدا اسماعیل میرزا را نایبالحکومه خوزستان کرد و به وی امر نمود به سمت آن منطقه حرکت کند، اما زمانی که اسماعیل میرزا به بروجرد رسید، رای خود را تغییر داد و وی را به ماندن در بروجرد و حکومت بر لرستان امر کرد و خود به خوزستان رفت.[۲] امیراسماعیل میرزا در خاطراتش از تجهیز فوج سیلاخور به فرماندهی کریمخان گودرزی و دستیاری میرزا فرجخان یاور توپخانه و اعزام آنها به تهران خبر میدهد و گزارش میکند که این فوج، مورد تحسین ناصرالدین شاه قرار گرفتهو خودش هم مفتخر به دریافت نشان و حمایل درجۀ دوم سرتیپی گردیده است.[۲] تاریخ عزل بهرام میرزا معزالدوله و امیراسماعیل میرزا از لرستان و خوزستان در ماههای پایانی ۱۲۸۷ ق. بوده است و ابتدا امیراصلانخان مجدالدوله را به جانشینی تعیین کردهاند، اما چون پیش از اعزام به محل مأموریت درگذشته است، حمزه میرزا حشمتالدوله به حکومت لرستان و میرزا زکی ضیاءالملک تفرشی را هم که سابقاً مستوفی لرستان و خوزستان بوده است، به حکومت خوزستان تعیین میشوند.[۲]
امیراسماعیل میرزا مدتی را متوقف تهران بوده است و بعداً در سال ۱۲۸۹ ق. و پس از عزل جلالالدین میرزا احتشامالملک برای مرتبۀ سوم به حکومت کاشان منصوب شده است و تاریخ عزل او از کاشان، به دست نیامده است.[۲] غلامحسینخان افضلالملک گزارش میدهد که امیراسماعیل میرزا پس ازحکومت بر کاشان از مشاغل حکومتی کناره گرفت و دلیل او برای این کار اجتناب از پرداخت پیشکشهایی بود که دربار از حکام میگرفت و آنان نیز به ناچار آن مبلغ را به رعایا تحمیل میکردند، چراکه در نظر وی این عمل ظلم به رعیت بود.[۳]
واپسین سالها و درگذشت
[ویرایش]پس درگذشت بهرام میرزا در خلال سنوات ۱۲۹۸-۱۲۹۹ ه.ق، لقب معزالدوله به امیراسماعیل میرزا منتقل شد.[۲] مشغولیت عمده وی در باقی عمر، باغبانی و رسیدگی به باغ منحصر به فردی بود که در تهران ساخته بود و انوع گلهای ایرانی و اروپایی را در آن پرورش میداد.[۳] گزارشهای دیگر نیز حاکی از آن هستند که امیراسماعیل میرزا معزالدوله، اواخر عمرش را به حضور در رکاب ناصرالدین شاه گذرانده و از تفریحات او، نرد باختن با دیگر شاهزادگان و درباریان بوده است.[۲] همچنین شواهد تاریخی از بیماری چشم امیراسماعیل میرزا معزالدوله خبر میدهند که دست کم از سال ۱۳۰۸ ق. آغاز شده و تا واپسین سالهای عمر او باقی بوده است و چندباری هم نیت و عزم سفر عتبات عالیات داشته که از رخ دادن یا ندادن این سفرها، گزارشی در دست نیست.[۲]
اسماعیل میرزا معزالدوله در ۱ جمادالاول ۱۳۱۷ در تهران درگذشت، در حالی که از خود فرزندی به جا نگذاشته بود.[۳][۲] او در طول حیات خود، دو مرتبه ازدواج نمود و از هیچ یک فرزندی نیافت. اسامی همسران امیراسماعیل میرزا معزالدوله عبارت است از:[۲]
- فرخلقا خانم، دختر عبداللهخان، پسر محمدحسن خان سردار ایروانی
- رباب خانم، دختر میرزاصالح.
میراث
[ویرایش]او مدتی پیش از مرگ به بنای مسجدی همت گماشت که بعد از وی توسط همسرش حاجیه فرخلقا خانم پایان یافت و اکنون به نام مسجد معزالدوله معروف است.[۴] مسجد معزالدوله در سه راه امینحضور، خیابان ایران، خیابان شهید احمد احمدی واقع است و در تاریخ ۲۴ اسفندماه ۱۳۸۳ خورشیدی با شمارۀ ثبت ۱۱۴۶۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.[۲]
تألیفات
[ویرایش]تنها اثر شناخته شدۀ امیراسماعیل میرزا معزالدوله، خاطرات شخصی اوست از رخدادهای سالهای ۱۲۷۵- ۱۲۸۹ ق.، که تحت عنوان «شرح حال خودنوشت امیراسماعیل میرزا معزالدوله در عصر ناصری» بهکوشش علیرضا خزایی و با حواشی مفصل در بررسی اصالت تاریخی نوشتههای او، در سال ۱۴۰۲ خورشیدی به چاپ رسیده است.[۲]
تبارنامه
[ویرایش]۱۶. حسینقلی خان جهانسوز | ||||||||||||||||
۸. فتحعلی شاه قاجار | ||||||||||||||||
۱۷. آغا باجی | ||||||||||||||||
۴. عباس میرزا | ||||||||||||||||
۱۸. فتحعلی خان قاجار دوانلو | ||||||||||||||||
۹. آسیه خانم قاجار دوانلو | ||||||||||||||||
۲. بهرام میرزا معزالدوله | ||||||||||||||||
۱۰. ملا محمد رِنیانی | ||||||||||||||||
۵. فاطمه خانم | ||||||||||||||||
۱. اسماعیل میرزا معزالدوله | ||||||||||||||||
۲۴. حسنعلی خان قاجار زیادلو | ||||||||||||||||
۱۲. محمدخان قاجار زیادلو | ||||||||||||||||
۶. محمدحسن خان سردار ایروانی | ||||||||||||||||
۳. دختر | ||||||||||||||||
|}
منابع
[ویرایش]- ↑ Muʻizzi family genealogy written by ʻAbd al-Baqi Mirza Muʻizzi (Muʻazid al-Dawlah)
- ↑ ۲٫۰۰ ۲٫۰۱ ۲٫۰۲ ۲٫۰۳ ۲٫۰۴ ۲٫۰۵ ۲٫۰۶ ۲٫۰۷ ۲٫۰۸ ۲٫۰۹ ۲٫۱۰ ۲٫۱۱ ۲٫۱۲ ۲٫۱۳ ۲٫۱۴ ۲٫۱۵ ۲٫۱۶ ۲٫۱۷ ۲٫۱۸ ۲٫۱۹ ۲٫۲۰ ۲٫۲۱ علیرضا خزایی (۱۴۰۲)، «بررسی و خوانش شرح حال خودنوشت امیراسماعیلمیرزا معزالدوله در عصر ناصری»، در: به یاد ایرج افشار، دفتر دوم، بهکوشش جواد بشری، تهران: انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار با همکاری نشر سخن، صص ۳۵۷- ۳۸۹.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ افضلالملک، غلامحسین. افضل التواریخ. تهران: نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۱. ۴۳۵-۴۳۶.
- ↑ «مسجد معزالدوله». بایگانیشده از اصلی در ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۱. دریافتشده در ۱۹ اکتبر ۲۰۱۲.