اروس خان
| اروس خان | |
|---|---|
| خان اردوی زرین «نیمهٔ شرقی (اردوی سفید)» | |
| سلطنت | ۱۳۶۹–۱۳۷۷ |
| پیشین | چیمتای |
| جانشین | توقتاقیا |
| خان اردوی زرین «نیمهٔ غربی (اردوی آبی)» | |
| سلطنت | ۱۳۷۳–۱۳۷۵ |
| پیشین | محمد سلطان |
| جانشین | قاگان بیگ |
| درگذشته | ۱۳۷۷ |
| سلسله | بورجیگین |
| پدر | بادق |
محمد اُروس خان[۱] (درگذشت ۱۳۷۷) هشتمین خان اردوی سفید و یکی از خانهای مورد مناقشه اردوی آبی بود و نسب او مستقیم به چنگیز خان میرسید. اروس خود نیای مستقیم خانهای خانات قزاق بهشمار میرود.
تبار
[ویرایش]بر اساس دادههای تبارنامهای در جامعالتواریخ، معز الانساب و تواریخ گزیده نصرتنامه، نسب اروس چنین است: چنگیز خان ← جوجی خان ← توقایتیمور ← اوز تیمور/اورنگ تیمور ← آچق ← طاقطاق ← تیمور خواجه ← بادق ← اروس.[۲] با این حال، تبار ساختگی او از اوردا خان، پسر جوجی، که در برخی آثار کهن آمده همچنان در پژوهشها تکرار میشود.[۳]
واژهٔ «اروس» در زبانهای ترکی چند معنا دارد. یکی «جنگ» و «جنگجو» است، بنابراین «اروس محمد» میتواند به معنای «محمد جنگجو» تفسیر شود.[۴] معنای دیگر «اروس» در زبانهای ترکی «روسی» است و گفته شده مادر او شاهزادهای روس بوده که بعدها از این موضوع برای ادعاهای خود در روسیه بهره برد.[۵] تفسیر سوم این واژه به معنای «وحدت و برکت» در زبان قبچاقی–ترکی است. در سکههای او هم گونههای متفاوتی دیده میشود: اروس، اروس، اورش.[۶]
زندگی
[ویرایش]اروس خان از نسل توقایتیمور، سیزدهمین پسر جوجی خان بود. در ۱۲۶۰ سکههایی به نام توقایتیمور در شبهجزیره کریمه ضرب شد. در دوران فرمانروایی منگو تیمور در اردوی زرین، سرزمینهایی در کریمه به اورنگ تیمور (یا اوز تیمور) داده شد که در تملک نوادگانش باقی ماند.[۷]
سالهای نخست زندگی اروس در منابع ثبت نشده است. در دههٔ ۱۳۵۰ او تصمیم گرفت از ناحیه ولگا به بخش جنوبشرقی اردوی زرین کوچ کند؛ سرزمینی که پیشتر اوردا خان بر آن فرمان میراند و در ۱۳۳۰ به دست اوزبک خان سرکوب شد. اروس با کشتن جیرقوتلوق، حاکم آن منطقه و پسر ایساطای، قدرت را در دست گرفت. هرچند پس از او پسرش تنگیز بوقا به حکومت رسید و مخالفان را بهشدت سرکوب کرد.[۸]
اروس در ۱۳۶۹ بر تخت اردوی سفید نشست و کوشید سرای، پایتخت سنتی اردوی زرین در ولگای سفلی، را تصرف کند. او در ۱۳۷۳ محمد سلطان، دستنشانده مامای، را بیرون راند و شهر را گرفت اما خیلی زود به حاجی چرکس و سپس ایل بیگ باخت. چندی بعد دوباره توانست سرای را تصرف کند ولی در ۱۳۷۵ آن را به قاگان بیگ از دست داد.[۹]
کینهٔ توقتمش، پسرعموی اروس، سرانجام او را به سوی تیمور کشاند. تیمور با او همکاری کرد و سپاهی در اختیارش گذاشت. توقتمش چند بار شکست خورد و دوباره به تیمور پناه برد. اروس سفیرانی نزد تیمور فرستاد و خواستار تحویل توقتمش شد. سرانجام، دو طرف در ۱۳۷۶ در حوالی سِغناق و اُترار رو در رو شدند، اما نبرد قطعی رخ نداد. تیمور عقب نشست و اندکی بعد در ۱۳۷۷ خبر رسید که اروس درگذشته است.[۱۰]
پس از مرگ او، پسرش توقتاقیا تنها دو ماه فرمان راند و سپس تیمور ملک جانشین شد، اما در ۱۳۷۹ به دست توقتمش شکست خورد و کشته شد. اروس در مجموع ۹ سال فرمانروایی کرد، اما نتوانست سرای و بخشهای غربی اردوی زرین را حفظ کند.[۱۱]
نوادگان
[ویرایش]اروس چهار پسر داشت که در سیاست نقشآفرین شدند: قطلوبوقا که در شرق فرمان میراند و پیش از پدرش درگذشت؛ توقتاقیا که پس از او نشست اما دو ماه بعد مرد؛ تیمور ملک که جانشین برادرش شد اما به دست توقتمش برانداخته شد؛ و قیورچوق که در سالهای ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۷ برای تصرف اردوی زرین با توقتمش جنگید. نوههای او، بگپولاد پسر توقتاقیا و براق خان پسر قیورچوق، نیز مدعی خانبودن شدند. براق توانست در ۱۴۲۳–۱۴۲۸ تا حدی موفق شود.
خانات قزاق
[ویرایش]برای خانهای خانات قزاق، اروس خان اهمیت نمادین داشت. او نیای پدری جانیبک خان و کری خان، نخستین خانهای قزاق بود. به همین دلیل، کشورهای همسایه خانات قزاق را «اردوی اروس» میخواندند. برخی پژوهشگران، از جمله رادیک تمرگالیف، اروس خان را همان آلشا خان افسانهای میدانند که بهعنوان نخستین خان قزاق و نیای همه خانها و سلاطین قزاق شناخته میشود. آرامگاه آلشاخان در اُلیتائو و نزدیک آرامگاه جوجی خان قرار دارد، گرچه برخی او را با خود چنگیز خان یکی دانستهاند.
تبارنامه
[ویرایش]- چنگیز خان
- جوجی خان
- توقایتیمور
- اورنگ تیمور (اوز تیمور، اورنگباش)
- آچق
- طاقطاق
- تیمور خواجه
- بادق
- اروس
منابع
[ویرایش]- ↑ Vajehyab.com. “معنی اروس-خان | لغتنامه دهخدا | واژه یاب، ” 2025. https://vajehyab.com/dehkhoda/اروس-خان.
- ↑ Gaev 2002: 10-15, 53; Sagdeeva 2005: 5, 42, 71; Počekaev 2010a: 155-156, 372; May 2018: 302, 304؛ برای منابع دستاول نک: Judin 1992, Tizengauzen 2005, 2006, Vohidov 2006.
- ↑ برای نمونه، منجیمباشی او را از تبار اوردا خان، بزرگترین پسر جوجی و برادر توقایتیمور دانسته است. هاورث (1880: 221) نیز او را پسر خان پیشین اردوی سفید، یعنی چیمتای و از نوادگان اوردا معرفی میکند. این روایت حتی در آثار باسوورث (1996: 252) نیز تکرار شده است.
- ↑ Gafurov, Alim (1987). Имя и история. Об именах арабов, персов, таджиков и тюрков [نام و تاریخ؛ دربارهٔ نامهای عربها، فارسها، تاجیکها و ترکها] (به روسی). مسکو: Izdatelstvo Nauka. p. 197.
- ↑ Vernadsky 1953, p. 247.
- ↑ [۱](https://e-history.kz/en/library/show/25671)
- ↑ Desmaisons 1871-1874: 182.
- ↑ Počekaev 2010b: 25.
- ↑
- ↑ combined, work (2016). The Golden Horde in World History (به روسی). Kazan: Sh.Marjani Institute of History of the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan. p. 214. ISBN 978-5-94981-229-7.
- ↑ Howorth 1880: 223-225; Seleznëv 2009: 204.
خطای یادکرد: برچسپ <ref> که با نام «FOOTNOTEPočekaev2010b61–63» درون <references> تعریف شده، در متن قبل از آن استفاده نشده است.
- مشارکتکنندگان ویکیپدیا. «Urus Khan». در دانشنامهٔ ویکیپدیای انگلیسی، بازبینیشده در ۲۱ سپتامبر ۲۰۲۵.