آرامگاه خواجه ابونصر پارسا

آرامگاه خواجه ابونصر پارسا پسر خواجه محمد پارسا در مرکز شهر بلخ واقع شده و جوار آن مسجد جامع عالی و با شکوهی وجود دارد که این ساختمان با عظمت به فرمان "میر فرید ارغون"در سال ۸۶۷ ه‌ق مطابق ۱۴۶۲م اعمار گردیده است.

شهر بلخ یا باختر، از شهرهای مهم خراسان بزرگ و از کهن ترین شهرهای افغانستان است که امروزه در فاصلهٔ بیست کیلومتری از شهر مزار شریف واقع است. برخی می‌گویند این شهر، کهن‌ترین شهر جهان است و قدمت آن به هزاران سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد و می‌گویند زرتشت، بین سال‌های ششصد تا پانصد پیش از میلاد در بلخ ظهور کرده و پادشاه کیانی دعوت وی را به آیین زرتشت پذیرفته است. دین زرتشتی و زبان اوستایی از بلخ آغاز شد. این شهر از مراکز مهم آیین بودایی نیز بوده‌است. اولین حملهٔ مسلمانان به بلخ در سال 32 هجری قمری بود، اما چند سال بعد به‌طور کامل به تصرف مسلمانان درآمد. در دورهٔ اعراب، بلخ همراه با هرات، نیشابور و مرو یکی از چهار قسمت (چهار ربع) شهر بزرگ خراسان بود. در سال 118 هجری قمری پایتخت خراسان از مرو به بلخ انتقال یافت و این امر باعث رونق بیش‌تر این شهر گشت. در سال 287 به تصرف دولت سامانیان درآمد و در سال 451 سلجوقیان تصرفش کردند. در سال ۵۵۰ ه‍. ق. به دست ترکان غز ویران شد و در سال ۶۱۷ ه‍. ق. با وجود این‌که بلخ تسلیم چنگیزخان مغول شد، از هجوم وحشیانه و کشتار در امان نماند. در دورهٔ تیموریان (قرن‌های هشتم و نهم هجری قمری) تا اندازه‌ای شکوه گذشته را بازیافت ولی پس از بنای مزارشریف در بیست کیلومتری آن، بلخ رو به انحطاط گذاشت. خرابه‌های بلخ قدیم اکنون ناحیهٔ وسیعی از این شهر را اشغال کرده است. مسجد و مقبرهٔ ابونصر پارسا برهان‌الدین محمد ابونصر پارسا، عارف و شاعر نامی قرن نهم هجری قمری است. او از بزرگان فرقهٔ نقشبندیّه بود و بعد از پدرش ـ خواجه محمد ـ جامع علوم شریعت و فنون طریقت در این فرقه بود. از ابونصر پارسا رساله‌ای به زبان فارسی باقی مانده است که نسخهٔ منحصر به فردی از آن در مؤسسهٔ شرق‌شناسی ابوریحان بیرونی واقع در تاشکند موجود است. ابونصر در سال 865 هجری قمری در بلخ درگذشت و دو سال بعد، مقارن با سال 1462 میلادی، میر مزید ارغون (یکی از زمین‌داران آن زمان) مقبره‌ای با گنبدی زیبا برای او ساخت که به گنبد عالی معروف است و به مرکز طریقت او تبدیل شد. بعدها مدرسه‌ای و سپس مسجدی کنار مقبرهٔ این عارف و به نام او ساخته شد. مسجد ابونصر پارسا از زیباترین آثار معماری دوران تیموری در استان بلخ افغانستان است و به نام مسجد جمعهٔ بلخ معروف است. این مسجد بر روی پلانی هشت ضلعی به ابعاد 25 × 30/25 ساخته شده و ارتفاع کلّ ساختمان بیست و هفت متر است. بنای مسجد شامل یک تالار مربع است که روی زیرزمینی قرار گفته. سایر بناهایی که در جوار مسجد ساخته شده بودند، بر اثر مرور زمان از بین رفته‌اند. بر روی تالار مربع، گنبدی ساخته شده که پوشش داخلی آن با گوشواره‌هایی زیبا که در آن‌ها روزنه‌هایی تعبیه شده، تزیین شده‌است. پوشش خارجی گنبد روی استوانه‌ای سوار است و به شیوهٔ معماری دوران تیموری، شامل ترکه‌هایی است که تعداد آن در این گنبد به چهل و هشت عدد می‌رسد. در ورودی اصلی بنا سردرِ بزرگی ساخته شده که پوشیده از تزئینات کاشی‌کاری و اغلب -به رنگ محبوب مغولان – فیروزه‌ای است. در دو سوی طاق ورودی دو ستون مارپیچ قرار دارد و سرتاسر پوشش خارجی بنا، دیوارهای خارجی، گنبد و ساقهٔ گنبد به‌وسیلهٔ آجر و کاشی معرق تزیین شده‌است و در دخل بنا، محراب از معرق پوشیده شده، و دیوارها سفید رنگ‌اند. پوشش داخلی گنبد، گوشواره‌ها و مقرنس‌ها نیز با استفاده از رنگ زینت یافته‌اند. بسیاری از مورخین بر این عقیده‌اند که قسمت عمدهٔ تزئینات مسجد ابونصر، در دوران بعد انجام شده‌است. متأسفانه این بنای عظیم اسلامی ـ ایرانی امروزه در معرض ویرانی است و باستان‌شناسان افغان در مورد از بین رفتن این بنا هشدار داده‌اند.

به امر خان بخارا "عبدالمومن" در سال ۹۷۷ه‌ق یک قسمت چهارخانه‌های پوشش که افتاده بود دوباره ساخته شد و قسمت‌های زیادی کاشی‌های ستون‌های مارپیچی آن فرو ریخته که حدود سی سال قبل توسط متخصصین هندی جهت جلوگیری از فروریزی بیشتر آن تحکیماتی صورت گرفته، اما طی سال‌ها جنگ خسارات شدیدی برآن وارد گردیده از جمله یک قسمت از کاشی‌های از گنبد در اثر اصابت موشک تخریب شده که در سال ۱۳۷۵ دوباره ترمیم شد و حال نیز در حال ترمیم دوباره است.