سرحد (بلوچستان)

سرحدِ بلوچستان به معنای مرزهای شمالی بلوچستان، یکی از دو نواحی بلوچستانِ ایران را شامل می‌شود. سرحد ناحیه‌ای با فلات خشک و مرتفعی در استان سیستان و بلوچستان است که به وسیلهٔ تشکیلات رسوبی، برونزدهای آتشفشانی و درّه‌هایی با ابعاد مختلف بریده شده. بزرگ‌ترین این درّه‌ها، درّهٔ خاش و بلندترین دامنه کوهستانی این ناحیه کوه تفتان از منظر عارضه‌نگاری غالب ناحیه کوه تفتان است که آتشفشانی نیمه فعال می‌باشد. ارتفاع زیاد سبب اعتدال ناحیه می‌شود. با این حال، اقلیم آن در تابستان‌ها گرم و خشک و در زمستان‌ها سرد و در هر ماه با بارندگی است که متوسط بارندگی آن ۲۷۸ میلی‌متر در سال می‌باشد. امروزه به شهرستان‌های خاش، میرجاوه، زاهدان و نوک آباد (تفتان) و کلیه توابع این ناحیه را سرحدِ بلوچستان می‌گویند.

موقعیت جغرافیایی

ناحیه سرحد واقع در شمال بلوچستان ایران و از غرب به کوه‌های جبال بارز در استان کرمان، از شرق به کوه‌های نواحی واشک خاران و ناحیه چاغی در پاکستان، از جنوب به ناحیه مکران در استان سیستان و بلوچستان و از شمال به ناحیه سیستان در استان سیستان و بلوچستان محدود می‌شود. ناحیه سرحد شامل شهرستان خاش در جنوبِ ناحیه، که به مکران منتهی می‌شود، شهرستان میرجاوه در شمال شرقِ ناحیه، شهرستان تفتان (نوک آباد) در مرکزِ ناحیه و شهرستان زاهدان در شمالِ ناحیه منتهی به مرز سیستان قرار دارند.

نواحی بلوچستان

ناحیه سرحد (شامل زاهدان تا خاش) به همراه ناحیه مکران (شامل ایرانشهر تا چابهار)، دو نواحی بلوچستان ایران هستند که سرحد در شمال مکران قرار دارد و با نام سرحدِ بلوچستان شناخته می‌شود. این نام در اصل روایتگر مرزهای شمالی و انتهایی بلوچستان است که به زهک سیستان منتهی می‌شود.

جاذبه‌های تاریخی و گردشگری

• کوه تفتاناز مشخصات عمده این ناحیهٔ کوهستانی، درّه‌های عمیق است که کوه تفتان در مرکز آن واقع شده‌است. ظاهر اکثر مناطق ناحیهٔ سرحد، خشک و کوهستانی است امّا دامنه‌های تفتان را می‌توان تا حدودی استثناء گرفت که حاصل آبی است که با آب شدن برف‌ها در قلّهٔ تفتان در تابستان سرسبز شده‌است.
• روستای تمندان یکی از زیباترین و سرسبزترین روستاهای بلوچستان که در کوه پایه کوه تفتان قرار گرفته و از تمام خاک‌های بلوچستان حاصلخیزی بیشتری دارد که میوه معروفآن زرد آلوی خاصش است. احتمال وجود شهر یا محوطه باستانی عظیمی در این کوه پایه‌های تفتان داده می‌شود چرا که یکی از بهترین بوم سازگان‌های کشور محسوب می‌شود و بی تردید یکی از سکونت گاه‌های انسان‌های ادوار گذشته بوده‌است.
• کوه پنج انگشت خاش
• قلعه حید آباد
• روستای ایرندگان
• روستای تمندان
• قلعه ایرندگان
• سرو زربین سنگان
• روستای سنگان در فاصله ۴۵کیلومتری شهرستان خاش یکی از زیباترین و سرسبزترین روستاهای سرحد است که به دهکده یاقوت قرمز (انار) معروف هست. از دیگر جاهای دیدنی سنگان به درخت کهنسال می‌توان اشاره کرد که قدمتی بالغ بر چندین هزارسال دارد و هنوز هم استوار و سرسبز است.

آبشارها متعدد و باغات انار زیبایی منحصر به‌فردی به این منطقه بخشیده‌است.

تاریخچه

امان‌الله جهانبانی در سال ۱۳۰۸ منطقهٔ سرحد و نواحی اطراف آن را دزدآب(دزآپ) و خاش (واش) ذکر می‌کند که حدود ۵۰۰۰ نفر جمعیت داشته‌است. وی در کتاب خاطرات خود، جمعیت سرحد را شامل طوایف بلوچ با بیشترین درصد جمعیتی ذکر می‌کند.

مردم‌شناسی

محققانی همچون اعتمادالسلطنه و سایر محققان اولین ساکنان سرحد را مردم بلوچ با بیشترین درصد جمعیتی ذکر می‌کند. به‌نقل از کتابچهٔ میرزا مهدی‌خان و کتاب احیالملوک (ملک غیاث الدین)، ساکنان سرحد، طوایف بلوچ هستند مشتمل بر شهلی‌بر ۱۲۰خانوار، میر ۱۲۰خانوار، یاراحمدزهی ۱۵۰خانوار، نارویی ۲۰۰خانوار، گمشادزهی ۱۰۰خانوار، مزارزهی ۳۰خانوار، ریگی ۵۰خانوار، جمال زهی (خاشی) ۱۵۰خانوار، کرد (سهراب‌زهی) ۱۰۰خانوار، ترشابی ۱۸۸خانوار، بامری و برهان‌زهی ۶۰خانوار، مرادزهی ۸۰خانوار و قلندرزهی ۱۰۰خانوار، جمشیدزهی ۳۰خانوار. سرپرسی سایکس و اعتمادالسلطنه، جمعیت بلوچ را دارای بیشترین شمار جمعیتی سرحد و طایفه جمال زهی به عنوان نخستین ساکنان سرحد یادشده و ایل شهلی‌بر، مرادزهی، یاراحمدزهی و نارویی را مهم‌ترین طایفه این منطقه دانسته‌است.

جمعیت

پرجمعیت‌ترین طایفه سرحد طایفه ریگی است با جمعیتی بالغ بر ۴۵هزار نفر که به صورت پراکنده در سرحد و دیگر نقاط بلوچستان ساکن هستند، طایفه نارویی ۴۰هزار، طایفه شه بخش ۳۵هزار، طایفه شهنوازی ۴۳هزار، طایفه کرد-میربلوچ زهی- سهراب‌زهی ۲۴هزار، مرادزهی ۲۰هزارخانوار و طایفه قلندرزهی ۲۰ هزار و طایفه هاشم‌زهی ۱۵هزار بزرگ‌ترین طوایف سرحد می‌باشند.

این ناحیه مرزی، از دوران صفویان و پس از آن دارای سیستم ناحیه‌ایِ سنتی مبتنی بر داد و ستد نابرابر میان کشاورزان واحدهای محلی و گروه قومی غالب بوده‌است که خراجی را به عنوان تضمین دسترسیِ کشاورزان به زمین جمع‌آوری می‌کردند.

سده‌های اخیر

در سده‌های اخیر سیاست‌های ویژه حکومت مرکزی در واگذاری اختیار به اقوام محلی جهت مرزبانی، همکاریِ ناحیه‌ایِ اقوام با یکدیگر، شمار و انسجام داخلیِ اقوام و ارتباط اقوام با حکومت مرکزی از عوامل مؤثر در توسعه سیستم ناحیهٔ سنّتی بوده‌است. ولی امروزه گسترش حکومت متمرکز به ازهم‌گسیختگی آن سامانه انجامیده و سیستم اقتصادی - سیاسیِ ناحیه را دگرگون کرده‌است.

جستارهای وابسته

• مناطق بلوچستان
• سرحد
• مکران

منابع

• مهاجمان سرحد (بلوچستان شمالی). رجینالدادواردهری دایر. شابک ۹۷۸۶۰۰۵۴۰۴۴۷۰.
• مردم‌شناسی ایران. هنری فیلد.
• عملیات قشون در بلوچستان. سپهبد امان‌الله جهانبانی.
• بلوچستان و مرزهای آن. سپهبد امان‌الله جهانبانی.
• کتاب بلوچستان. نصرالله کسرائیان. ۲۰۰۰. صص. ۱۲۴. شابک ۹۷۸-۹۶۴۴۱۶۲۰۳۹.
• کتاب بلوچستان شمالی سرحد، جنوبی مکران. محمد خاشی. ۱۳۹۵.