میرزا هدایت‌الله وزیر دفتر

میرزا هدایت الله وزیر دفتر
وزیر دارایی
وزیرلشکر
دوره مسئولیت ۱۲۷۵ ه‍.ق – ۱۲۸۹ ه‍.ق
پادشاه	ناصرالدین شاه قاجار
پس از	میرزا داوود نوری
پیش از	میرزا موسی وزیرلشکر آشتیانی
اطلاعات شخصی
زاده	حدود ۱۲۳۴ قمری آشتیان
درگذشته	صفر ۱۳۱۰
ملیت
فرزندان	محمد مصدق
خویشاوندان	میرزایوسف مستوفی الممالک، فیروز میرزا نصرت الدوله (اول)، میرزا محمد حسین وزیردفتر
اقامتگاه	تهران

میرزا هدایت‌الله وزیردفتر (متولد حدود ۱۲۳۴ در آشتیان – متوفی صفر ۱۳۱۰ در تهران) از رجال دورهٔ ناصرالدین شاه و پدر سیاستمدار معروف ایرانی، محمد مصدق بود.

زندگی

میرزا هدایت‌الله فرزند میرزا حسین و از خاندان مستوفیان آشتیانی بود. میرزا هدایت الله وزیردفتر از نوادگان میرزا محسن آشتیانی بوده‌است. خاندان پدری او در دوران زندیه و قاجاریه غالباً مناصب مالیه را به عهده داشتند و از مستوفیان ارشد بودند. چون پدرش میرزا حسین را در جوانی از دست داد، تحت سرپرستی عموی خود، میرزا حسن مستوفی‌الممالک دوره محمدشاه قاجار، بزرگ شد و پس از مدتی با دختر او ازدواج کرد. ورود میرزا هدایت الله وزیر دفتر به دیوان استیفا در اواخر سلطنت محمدشاه قاجار (حوالی سال ۱۲۶۱ هجری قمری) بود که به نیابت مستوفی الممالک به خدمات دفتری و محاسبات کشوری مشغول گردید. و در زمان صدارت امیرکبیر مأمور تعدیل مالیات صائین قلعه شد و این مأموریت را به خوبی انجام داد. از سال ۱۲۸۵ تا ۱۲۸۹ هـ. ق سمت وزیرلشکر (ریاست دارایی ارتش) را داشت و در سال ۱۲۹۰ هـ. ق به وزارت دفتر استیفاء (ریاست دارایی) و ریاست کل محاسبات منصوب شد. در صدارت میرزا حسین سپهسالار کلیه مشاغل میرزا یوسف آشتیانی مستوفی الممالک (پسرعموی وزیر دفتر) از جمله وزارت مالیه به میرزا هدایت الله واگذار شد. وزیردفتر در سال ۱۲۹۹ هجری قمری به دلیل تفویض امور دیوان استیفاء به فرزند خردسال میرزا یوسف آشتیانی از کار دولتی کناره‌گیری کرد. پس از درگذشت میرزا یوسف در سال ۱۳۰۳ هـ. ق تمام مشاغل وی رسماً به پسرش میرزا حسن مستوفی الممالک داده شد و میرزا هدایت الله بنا به امر ناصر الدین شاه به سمت وزارت دفتر استیفا و کفالت وی منصوب شد (پس از میرزا هدایت الله، این سمت به فرزند ارشد او یعنی محمدحسین وزیردفتر واگذار گردید). میرزا هدایت الله وزیردفتر در صفر ۱۳۱۰ در سن ۷۶ سالگی بر اثر ابتلا به بیماری وبا درگذشت. پس از مرگ وزیردفتر، سمت و لقبش به پسر ارشدش میرزا محمدحسین اعطا شد و پسران دیگرش موسوم به میرزا علی و میرزا محمد به ترتیب «موثق السلطنه» و «مصدق السلطنه» لقب گرفتند. میرزا هدایت الله وزیردفتر از رجال علمی و فکری کمتر شناخته شدهٔ دوره قاجار است. او در تأویل آیات و تحقیق بطون روایات از دانشوران شمرده می‌شد. میرزا هدایت الله آشتیانی رسائلی در مباحث دینی و کلامی نگاشته از جمله اصول عقاید خمسه، اسرار مبدأ و معاد، رساله «کشف و اشراق» که مباحث آن مربوط به حکمت و علم کلام و بخصوص شناخت باری تعالی است. تحفهٔ الخواص اثر دیگر او در فضائل امیرالمؤمنین (ع) و اسامی آن حضرت با استفاده از تأویل آیات قرآن است. او آثاری چون «نور الأنوار فی شرح دعاء الأسحار» و اندرز نامه «سر مکتوم» را هم به یادگار نهاده‌است. نمونه ذیل از کتاب سر مکتوم وزیر دفتر است: «اشرف و افضل پادشاهان آن است که خراج از رعیت به قدر قوه و استطاعت ستاند و آنچه را گرفته‌است در حفظ خلایق مصروف دارد از شایبه اسراف و اتلاف محترز باشد. چنانچه از جناب امام حسن مجتبی علیه السلام مروی است که فرمودند اشرّ الناس من اخذ بغیر حق و اعطی بغیر مستحق». از وزیردفتر اشعاری عرفانی هم به جا مانده‌است.

خانه میرزا هدایت‌الله وزیر دفتر در آشتیان

از ابنیهٔ منسوب به میرزا هدایت الله باید به منزلی اشاره کرد که اکنون به موزهٔ شهر آشتیان تبدیل شده‌است. همچنین، «گذر وزیر دفتر» از گذرهای نام آشنای درخونگاه واقع در جنوب محله سنگلج، در محدوده شهرداری منطقه دوازده تهران، در نزدیکی خانه میرزا هدایت الله وزیر دفتر و بوستان وزیر دفتر قرار داشته‌است.

همسر

اولین همسر وزیر دفتر، دختر میرزا حسن مستوفی الممالک، عمویش، بود. میرزا هدایت الله مجدداً ازدواج کرد و در اواخر عمر با ملک تاج خانم فیروز ملقبه به نجم‌السلطنه (درگذشتهٔ ۱۳۱۱ ش) بیوهٔ مرتضی قلی خان وکیل الملک پیوند بست. حاصل این ازدواج دکتر محمد مصدق و خواهرش آمنه دفتر الملوک (دفتری) هستند.

زندگی شخصی

وزیر دفتر صاحب دوازده اولاد، هفت پسر و پنج دختر، بود. خاندان‌های «دفتری»، «متین دفتری»، «مصدق»، «معاون» و «نیکبخت» از نوادگان وزیردفتر هستند. نام برخی از آنان چنین است:

ردیف	نام	تولد/وفات	نام مادر	یادداشت‌ها
۱	محمدحسین وزیردفتر		دختر میرزا حسن آشتیانی	در سال ۱۳۱۰ به دستور ناصرالدین‌شاه به سمت وزیر دفتر و جانشینی پدرش، گماشته شد.
۲	میرزا علی موثق‌السلطنه		دختر میرزا حسن آشتیانی	با عشرت‌الدوله دختر نجم‌السلطنه و مرتضی‌قلی خان وکیل‌الملک ازدواج کرد. یک دختر و دو پسر داشت: فخرآفاق همسر دکتر یوسف میر، سلطان عباس نیکبخت (معیرالسلطنه) و جعفر دفتری. موثق‌السلطنه در سال ۱۳۱۴ قمری مستوفی مدرسه دارالفنون بوده‌است.
۳	افخم‌السلطنه (دختر)		دختر میرزا حسن آشتیانی
۴	میرزا مصطفی اکرم‌الملک		دختر میرزا حسن آشتیانی	پیشکار خاصه احمد شاه
۵	دختر			همسر میرزا محمدرضا مؤتمن‌السلطنه
۶	صدرالدین
۷	شمس‌الدین
۸	شهاب‌الدین
۹	سکینه جلیل‌السلطنه			همسر سلمان‌خان تاجرباشی
۱۰	طوبی
۱۱	محمد مصدق		ملک‌تاج نجم‌السلطنه
۱۲	آمنه دفتر الملوک		ملک‌تاج نجم‌السلطنه	ابتدا با فیروز فیروز (نصرت‌الدوله) ازدواج کرد. نتیجه این ازدواج یک فرزند بود به نام مظفر فیروز. در سال ۱۳۲۶ قمری از نصرت‌الدوله جدا شد و با ابوالفضل میرزا عضدالسلطان پسر مظفرالدین‌شاه ازدواج کرد. از ازدواج دوم نیز چند فرزند داشت.

نوشاتل، سوئیس، ۱۹۱۰. از چپ به راست: عباس نیکبخت، ضیاءاشرف بیات (مصدق)، ابوالحسن دیبا (بعدا ملقب به ثقه الدوله)، محمد مصدق، غلامحسین مصدق، عزت‌الله بیات، احمد مصدق

تبارنامه

تبارنامهٔ خاندان آشتیانی، شاخهٔ میرزا کاظم آشتیانی

میرزا محسن آشتیانی میرزا کاظم آشتیانی میرزا هاشم میرزا آقاسی‏‌بیگ میرزا حسن میرزا محمدعلی مایل میرزا حسین فیروز میرزا پسر عباس میرزا میرزا یوسف آشتیانی دختر میرزا هدایت‌الله وزیر دفتر نجم‏‌السلطنه عبدالحسین میرزا فرمانفرما حسن مستوفی‌الممالک میرزا محمدحسین وزیر دفتر میرزا علی موفق‏‌السلطنه محمد مصدق آمنه دفترالملوک فیروز نصرت‌الدوله میرزا محمود عین‏‌الممالک مظفر فیروز مریم فیروز احمد متین‌دفتری عبدالعزیز فرمانفرمائیان منوچهر فرمانفرمائیان ستاره فرمانفرمائیان محمدحسین فیروز اسکندر فیروز

منابع

• افشار، ایرج (۱۳۸۲)، مصدق و مسایل حقوق و سیاست، تهران: سخن، شابک ۹۶۴-۳۷۲-۰۳۸-۱