زابل

این مقاله دربارهٔ شهری در ایران است. برای استانی در افغانستان، ولایت زابل را ببینید.

زابل
کشور	ایران
استان	سیستان و بلوچستان
شهرستان	زابل
بخش	مرکزی
نام(های) پیشین	نَصرَت‌آباد، نصیرآباد، حسین‌آباد، شهر ناصری
سال شهرشدن	۱۳۱۴
مردم
جمعیت	۱۳۴٬۹۵۰ نفر (سرشماری ۱۳۹۵)
جغرافیای طبیعی
ارتفاع	۴۸۲ متر از سطح دریا
آب‌وهوا
میانگین بارش سالانه	۷۴ میلی‌متر
روزهای یخبندان سالانه	۱۷ روز
اطلاعات شهری
شهردار	محمد پودینه
ره‌آورد	نان بزرگ سیستانی، کلوچه، کشک زرد، لندو، قلیفی و چلبک
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۵۴
وبگاه	شهرداری زابل
زابل روی نقشه ایران ۳۱٫۰۲۹۷°شمالی ۶۱٫۴۹۷۸°شرقی / 31.0297; 61.4978

زابُل، مرکز شهرستان زابل در استان سیستان و بلوچستان است. این شهر در فاصله ۲۰۵ کیلومتری شمال شرقی شهر زاهدان جای دارد. شهر زابل از در ارتفاع ۴۸۰ متری از سطح دریا قرار گرفته و در سرشماری سال ۱۳۹۵، ۱۳۴٬۹۵۰ تن جمعیت داشته‌است. فرمانداری زابل در سال ۱۳۹۲ ه‍.ش به بخش اراضی به ویژه و معاونت استانداری تغییر یافت.

پیشینه

ارگ سکوهه

پیشینهٔ منطقهٔ سیستان

«زَرَنکا» در کتیبه‌های هخامنشیان یکی از ساتراپی‌های مهم به‌شمار می‌رفته و دلیل آن نیز مالیاتی بوده که به دولت می‌پرداخته و وفق گزارش هرودوت پس از مصر و میانرودان در مرتبهٔ سوم بوده و افزون‌بر این، کوروش بزرگ هخامنشی به مردم این منطقه لقب یاری‌گر داده‌است. این سرزمین بعدها با ورود اقوام ایرانی دیگر که در متن‌های تاریخی به سکاها شهره بوده‌اند نام سکستان به خود می‌گیرد و این رخداد به ۲٬۱۲۵ سال پیش بازمی‌گردد.

در این روزگار سیستان افزون‌بر حفظ جایگاه پیشین قدرتمندتر دیده می‌شود و خاندان سورن که سکانشاه از میان آن‌ها برگزیده می‌شود حق داشت تا در هنگام پادشاهی ایران زمین تاج را بر سر شاهنشاه اشکانی بگذارد. نبرد حران روایت تاریخی است از رویارویی سورنا شاه سکستان (سیستان) با کراسوس یکی از سرداران سه‌گانهٔ روم که علی‌رغم برتری فراوان رومیان کراسوس شکست می‌خورد و تاوان حمله به ایران زمین را با سر بریده‌اش می‌پردازد که توسط سورنا برای اردوان شاهنشاه ایران فرستاده می‌شود. در روزگار ساسانیان نیز شاه سکستان و تورستان و سرزمین‌های کرانه سند عنوان سکانشاه یا همان شاه سیستان در کتیبه‌ها ثبت شده‌است.

پیشینهٔ شهر کنونی زابل

شهر زابل حداکثر دویست سال قدمت دارد، زمانی که رود هیرمند شهر قدیم سیستان را ویران کرد، به جای آن، روستای حسین‌آباد هستهٔ اولیهٔ شهر زابل را تشکیل داد. شهر قدیم سیستان همان زاهدان کهنه باشد که از زمان خلف بن احمد صفاری تا زمان حمله تیمور گورکانی مرکز سیستان بود. در دورهٔ جدید، در نزدیکی حسین‌آباد، شخصی به نام نصیر گاوداری‌ای تأسیس کرده بود که به نصیرآباد معروف شده بود. حسین‌آباد در ۱۲۵۳ بر اثر درگیری‌های داخلی تخریب شد و در نزدیکی آن، احتمالاً در نصیرآباد، امیر قائن، در ۱۲۸۶، که به عنوان فرمانروای سیستان برای کنترل این نواحی اعزام شده بود، قلعه‌ای با نام نَصرَت‌آباد/نصیرآباد ساخت که به عنوان مرکز سیستان به شهر سیستان معروف شده و حسین‌آباد نیز داخل حصار آن قرار گرفته بود. به نظر می‌رسد سه‌کوهه/سی‌پیه/سکوهه، که برخی محققان آن را شهر عمدهٔ سیستان قبل از نصیرآباد دانسته‌اند، همان حسین‌آباد باشد که بعدها به دلیل وجود خرابه‌هایی بر روی سه تپه آن، به این نام خوانده شده‌است. آثار این سه تپهٔ باستانی امروزه در روستایی به نام سکوهه در بخش شیب آب زابل موجود است.

کوی و برزنی که امروز زابل نامیده می‌شود در گذشته زمینه‌هایی با تپه‌هایی از سبزه‌زارها و رسوبات دریایی بودهکه بخشی از آن در گذرگاه رودخانهٔ هیرمند جای داشته‌است. با کم‌شدن آب رودخانه بر پهنهٔ خشکی‌های پیرامون آن افزوده شد و با چسباندن این بومسار به روستای حسین‌آباد، آبادی بزرگی پدیدآورده گردیده‌است. سپس بنیانگذاری پادگان ارتشی نیز بر ارزش آن افزوده‌است.

در سال ۱۳۱۴ ه‍.ش برابر مصوبهٔ هیئت وزیران، حسین‌آباد که بخشی از زابل بزرگ بود را زابل نامیدند.

در ۱۳۱۶ ه‍. خ، با تشکیل شهرستان زابل در استان هشتم (کرمان)، زابل مرکز این شهرستان شد. شهرستان زابل در ۳۱ امرداد ۱۳۲۶ از استان هشتم جدا شد و به ناحیهٔ تازه‌تأسیس بلوچستان پیوست. از ۱۳۴۰ ه‍.خ شهرستان زابل جزو استان سیستان و بلوچستان شده‌است.

زابل در اساطیر ایران

زابل در فرهنگ ایران باستان و ادبیات شاهنامهٔ فردوسی منطقهٔ بزرگ باستانی و زادگاه پهلوانان نامی ایران به‌شمار می‌رود. زابلستان همان سیستان است که در شاهنامه فردوسی بارها به این موضوع تأکید شده‌است. نام سیستان به واسطه ورود سکاها به منطقه سکاستان و سپس بعداز حمله اعراب به ایران به سجستان و در آخر به سیستان تغییر کرده‌است. اما طبق کتاب تاریخ سیستان نام سیستان از سیوستان گرفته شده‌است که به معنی سرزمین مردان مرد است. زابل در تاریخ ایران نقش بسزایی را ایفا کرده‌است چنان‌که فردوسی قهرمانان شاهنامه را از روی پهلوانان سیستان انتخاب می‌کند و با شاخ و برگ دادن به آنها کار خود را آغاز می‌کند.

موقعیت جغرافیایی

شهرستان زابل شمال شرقی استان سیستان و بلوچستان با مختصات جغرافیایی ۳۱ درجه و ۲ دقیقه عرض شمالی و ۶۱ درجه و ۳۹ دقیقه طول شرقی قرار گرفته‌است. شهرستان زابل از شمال به شهرستان نیمروز، از شرق به شهرستان هیرمند واز جنوب به شهرستان هامون و شهرستان زهک و از غرب به شهرستان هامون محدود می‌شود.

زیست‌محیط

آب و هوای زابل از گونهٔ بیابانی و گرم و خشک با کمینهٔ دما منفی ۱۲ درجه و بیشینهٔ دما ۵۳ درجه گزارش شده‌است. وزش باد در شهرستان در سراسر فرگردها ادامه داد، بادهای ۱۲۰ روزه که برآمده از توده‌های پرفشار باختری است که در فرگرد تابستان از راستهٔ شمال شرق به جنوب شرق می‌وزد. بیشینهٔ وزش این باد در تیر ماه به صد کیلومتر در ساعت نیز می‌رسد که در راه خود بانی جابجایی ریگ‌های روان می‌گردد و تندباد و توفان‌های شن، تپهٔ ماهور و ماسه بادی‌ها را پدیدار می‌دهد. راهکار پیشگیری از پیشرفت این توفان‌ها در بوم سیستان، برنامهٔ پابرجایی شن‌های روان به دستاویز مارس پاشی و فراهمی پوشش گیاهی است. در گذشته از باد در این شهرستان بهره‌گیری فراوان می‌گشته همانند خارخانه‌ها (کولرهای طبیعی منازل)، یخ‌دانها، بادگیرها و آس‌بادها آنچنان که این بومسار به نام خاستگاه آس باد در دنیا پاژنام گرفته‌است. ارتفاعات مهم این شهرستان کوه خواجه و قلعه رستم است که در باختر زابل جای دارد.

مناطق زابل

شهرستان زابل دارای دو شهر (زابل و بنجار) ۱۷۱۹۴۰ نفر جمعیت که از این تعداد ۱۳۷۷۲۲ نفر آن در شهر زابل، ۴۰۸۸ نفر آن در شهر بنجار و ۳۰۱۳۰ نفر آن در ۷۸ آبادی بزرگ و کوچک در بخش مرکزی استقرار دارند. مسافت شهرستان زابل تا تهران ۱۵۴۸ کیلومتر و ارتفاع از سطح دریا۴۸۰ متر می‌باشد.

مردم

جمعیت زابل را سیستانی‌ها تشکیل می‌دهند که عمدتاً به گویش سیستانی تکلم می‌کنند، هرچند در میان نسل‌های جوان گویش سیستانی رو به فراموشی است. اکثریت مردم زابل را اهل تشیع تشکیل می‌دهند.

ره‌آوردها

ره‌آوردهای زابل، شامل غذاهای سنتی، صنایع دستی، محصولات و سوغات است.

خوراک‌ها

از بیشترین و نامدارترین خوراکی‌های بومی شهرستان ک فراگیر است از: نان بزرگ سیستانی، چنگالی، غلور، آچار، کشک زرد، گندم شیر، پلو، مدل، املت سوزی، نان جو، تجگی، پوری، شورو، لندو، لتی، گندم بریو، کشک کولی، خرمابریون، قاتقاشکنه کشته، چولی، بورک، دوغ بر، ماهی شیرپز، کله جوش، رخمی، قروت، پوچ، قتلمه دیگی، اشکنه آرد دستمال، اوجیزک، اشکنه انارترش، گرماست، رشته بریو، اوجیزک گشنیز، کلوچه قندی، کلوچه خرمایی، ترکی، کورگی، قوتوی سیستانی، شیرینک، شیره هندوانه، چمچه ریزک، پله.

صنایع دستی

• پشتی و گلیم‌بافی
• قالی‌بافی
• توتَن‌سازی (بلم‌سازی)
• تولید ابزارآلات موسیقی
• کلوچه و نان‌پزی
• حصیربافی یا خولک‌بافی
• پرده‌بافی
• خومَک دوزی (خامه دوزی بر روی لباس مردانه)
• سوزن دوزی و سیاه دوزی
• بافت قالیچه سیستانی

دانشگاه‌ها

دانشگاه زابل

• دانشگاه زابل
• دانشگاه علوم پزشکی زابل
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد زابل
• دانشگاه پیام نور مرکز زابل
• دانشگاه فرهنگیان زابل
• دانشکده فرخی سیستانی

بیمارستان‌ها و مراکز درمانی

• بیمارستان امیرالمؤمنین زابل
• بیمارستان امام خمینی (درانتظار افتتاح و تکمیل)
• بیمارستان هامون زابل
• بیمارستان خیریه الزهرا آیت‌الله سیستانی
• بیمارستان تخصصی سل زابل

تربیت بدنی

این شهرستان از وجود ۱ استادیوم، ۹ میدان فوتبال، ۴ زمین والیبال، ۱۰ زمین بسکتبال، ۲۸ سالن ورزشی و ۳ ورزشگاه بهرمند می‌باشد. سرانه فضای ورزشی سرپوشیده به ازای هر هزار نفر ۳۳ متر مربع و سرانه فضای ورزشی روباز ۵۷ متر مربع برای هزار نفر جمعیت است.

امور تولیدی و اقتصادی

منابع آب و خاک

چاه نیمه

چاه نیمه چهار چاله طبیعی بزرگ در سیستان است که آب مازاد رودخانه هیرمند توسط کانالی به آن‌ها هدایت می‌شود. گنجایش این چاله‌ها ۱۵۰۰ میلیون متر مکعب است و در بهترین حالت یک هفتم دریاچه هامون است. در مواقع کم‌آبی، آب شرب و قسمتی از آب کشاورزی سیستان از این دریاچه مصنوعی تأمین می‌شود. در حاشیه چاه نیمه یک پارک جنگلی و باغ وحش احداث شده‌است.

حجم آب این چاه نیمه‌ها با توجه به خشکسالی‌های مکرر سال‌های اخیر و پرداخت نشدن حقابه دریاچه هامون از طرف کشور افغانستان کاهش یافته و خطر زیست‌محیطی این منطقه را تهدید می‌کند و در صورتی که آب ورودی از کشور افغانستان کماکان به صورت سیل وارد منطقه سیستان شود مشکلات آب شرب نیز بر تهدیدات ناشی از خشکسالی ۱۵ ساله می‌افزاید.

در سال ۱۳۸۲ حجم آب‌های زیر زمینی در شهرستان زابل – میلیون متر مکعب بوده که معادل – درصد کل آب‌های زیر زمینی استان می‌باشد. همچنین کل منابع آبهای سطحی در این شهرستان ۹۶ میلیون متر مکعب بوده که حدود ۵۰ میلیون متر مکعب از این آب‌ها برداشت شده‌است.

کشاورزی، منابع طبیعی و دامپروری

در سال زراعی ۸۳–۱۳۸۲ سطح زیر کشت محصولات زراعی و باغی شهرستان زابل بالغ بر ۲۵۸۶۱ هکتار است که ۱/۱۶ درصد از سطح کشت زیر کشت استان را تشکیل می‌دهد. از این مقدار ۵۶/۱ درصد به کشت باغات و ۱/۱۶ درصد به زراعت‌های سالانه اختصاص دارد. محصولات عمده زراعی شهرستان غلات، محصولات جالیزی و گیاهان علوفه‌ای می‌باشد. طی همان سال، ۱۱۸ واحد صنعتی پرورش و نگهداری دام و طیور در سطح شهرستان فعال بوده‌است. همچنین میزان تولید شیر، گوشت قرمز، گوشت مرغ و به ترتیب ۳۷، ۱/۷، ۳ بوده‌است. لازم است ذکر شود این شهرستان دارای ۳۱۶ واحد پرورش ماهی با تولید ۱۰۸هزار تن می‌باشد.

جنگل و مرتع

در سال ۱۳۸۲ شهرستان زابل، ۴۷۴۵۹۵ هکتار مرتع وجود داشته و مقدار علوفه قابل برداشت از این مراتع صفر تن بوده‌است. مساحت جنگل‌های طبیعی شهرستان ۱۱۰۰۰ هکتار و مساحت جنگل‌های مصنوعی نیز ۱۶۳۳ هکتار می‌باشد.

صنعت و معدن

تعداد صنایع موجود شهرستان زابل ۷۲ واحد می‌باشد که تعداد – واحد آن در نقاط روستایی و تعداد – واحد بقیه در نقاط شهری مستقر می‌باشند. در سال ۱۳۸۲ تعداد ۲ کارگاه فعال مسئولیت استخراج ن را به عهده داشته که عمده‌ترین معادن موجود در سطح این شهرستان عبارت‌اند از: کرومیت – مرمر – سنگ لاشه. سهم شهرستان از کارگاه‌های معدنی فعال استان ۳/۱۳ درصد می‌باشد. میزان تولیدات اسمی سالانه گروه معدنی غیر فلزی – تن می‌باشد که – درصد تولیدات معدنی کل استان را به خود اختصاص داده‌است.

پیوند به بیرون

• سایت شهرداری زابل
• سایت فرمانداری ویژه زابل
• دانشگاه زابل
• شهرستان زابل بایگانی‌شده در ۲۶ ژوئیه ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine
• مختصات

منابع

• اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: ۱۳۸۳، ص۱۳۰.