تاریخانه

تاریخانه
نام	تاریخانه
کشور	ایران
استان	استان سمنان
شهرستان	دامغان
اطلاعات اثر
کاربری	مسجد
کاربری کنونی	مسجد و گردشگری
دیرینگی	تقریباً ۱۴۰۰ سال
مالک فعلی اثر	میراث فرهنگی
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۸۰
تاریخ ثبت ملی	۱۵ دی ۱۳۱۰
اطلاعات بازدید
امکان بازدید	دارد

تاریخانه، قدیمی‌ترین مسجد ایران و مربوط به دوره ساسانیان در سده‌های ۲ و ۳ و ۵ ه‍. ق است که در شهر دامغان، خیابان شهید مطهری، جای گرفته‌است. این اثر در (۱۵ دی ۱۳۱۰) با شمارهٔ ثبت ۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

پیشینه

تاریخانه از آثار باستانی دامغان است که بر پایه پژوهش‌های اداره کل باستان‌شناسی، پیش از تسلط اعراب بر ایران، آتشکده بوده و بعداً به مسجد تبدیل شده‌است. ساختمان بنای دوباره آن مربوط به سده دوم هجری است و شیوه ساختمان آن نیز به شیوه بناهای دوره ساسانیان است. تاریخانه در ترکی به معنای خانهٔ خداست.

معماری

نمایی از رواق‌ها

این مسجد نمونهٔ بسیار زیبا و کاملی از مساجد سده‌های آغازین اسلام به‌شمار می‌رود. شیوهٔ معماری مسجد برگرفته از معماری ساسانی است. ساختمان مسجد دربردارنده یک صحن یا حیاط مرکزی است که پیرامون آن را رواقهای سرپوشیده دربر گرفته‌است. شبستان مسجد بر روی هجده ستون مدور (سه ردیف شش تایی) استوار شده‌است که این ستون‌ها یک متر و نیم قطر دارند و از نظر ویژگی‌های معماری همانند ستون‌های کاخ‌های ساسانی هستند. طاق‌های مسجد از آجر است و به طاق‌های دورهٔ پیش از اسلام، یعنی عهد ساسانی همانندی و همسانی بسیار دارد.

ستون

در این مسجد ستون‌هایی مدور قرار دارد که با آجرهایی به طول ۳۵ و به عرض ۳۴ و ۷ سانتی‌متر ساخته شده و به نام «چهل ستون» معروف است. تعداد ستون‌ها ۲۶ عدد است که ۱۸ ستون آن در یک طرف و ۵ ستون در سمت دیگر و ۳ ستون در مقابل قرار گرفته‌است. محیط هر ستون در حدود ۵ متر و بلندای آن از سطح زمین تا محلی که طاق‌ها برآن استوار شده‌است ۲/۸۴ متر و تا پشت بام ۶ متر است. طاق‌های این ساختمان با گذشت زمان فرو ریخته بوده که از محل وجوه جمع‌آوری شده از مردم شهر با خشت خام بر طاق‌های مزبور سقف زده‌اند.

محراب

در سمت مغرب مسجد بین ۶ دهانه و طاق، یک دهانه و طاق بزرگ‌تری به طول ۱۲/۱۴ متر و عرض ۰۳/۵ متر وجود دارد، که آثار محراب و منبر مسجد در این دهانه دیده می‌شود. عرض هر یک از شش دهانه یا ایوان که در طرفین دهانه وسطی واقع شده‌اند ۳۶/۶ متر است. صحن مسجد تقریباً مربع شکل و به طول ۲۷ و عرض ۲۶ متر است.

مناره

در پی سده‌ها، تاریخانهٔ دامغان بارها مرمت و بازسازی شده‌است. مناره‌های آجری در دوره سلجوقیان به این مجموعه افزوده شده‌است که اکنون ۲۵ متر ارتفاع دارد و بدنهٔ آن با آجرکاری تزیین شده‌است. طبق کتیبهٔ کوفی مسجد، مناره به همت بختیار بن محمد، در قرن پنجم هجری احداث و به مجموعهٔ تاریخانه پیوند خورده‌است.

در جنب مسجد تاریخانه سمت شمال مناری وجود دارد که با آجر ساخته شده‌است. ارتفاع این منار ۲۶ متر است و ۸۶ پله از داخل دارد، محیط آن در پایین در حدود ۱۳ متر است و به نسبت ارتفاع منار از سطح زمین از محیط آن کاسته می‌شود به‌طوری‌که دور منار در بالا ۸/۶ متر است، این منار سکو ندارد و از روی زمین مدور ساخته شده. نقوشی از آجر در روی منار هست که به منزلهٔ نما و تزیین آن محسوب می‌شود، در ارتفاع ۵/۱۰ متری کتیبهای از آجر به خط کوفی است به عرض ۳۰/۱ متر که فقط «الامیر السید الاجل» آن را خوانده‌است. آجرهایی که در ساختمان داخلی به کار رفته به قطر ۴ تا ۵/۴ سانتی‌متر و به طول و عرض ۲۲ سانتی‌متر و آجرهایی که در تزئینات خارجی مصرف شده به طول ۵/۱۷ و به عرض ۱۷ و به قطر ۵/۳ سانتی‌متر است.

بلندای این منار در قدیم بیشتر بوده و گویا در اثر زلزله قسمتی از بالا و کلاهک آن فروریخته‌است، بانی این منار بختیار بن محمد حاکم ایالت قومس و ممدوح منوچهری دامغانی است که منار مسجد جامع سمنان نیز از بناهای وی به‌شمار می‌رود.

مناره تاریخانه در میانه‌های سده نوزدهم میلادی

نگارخانه

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

• 
• 
• 
  شبستان مسجد

جستارهای وابسته

• معماری ساسانی
• مسجد جامع فهرج
• مسجد جامع سراوان (دزک)
• چشمه‌علی (دامغان)
• امامزاده جعفر (دامغان)