محمدحسین بن خلف تبریزی

محمدحسین بن خَلَف تبریزی یا برهان خَلَف تبریزی متخلص به برهان مؤلف فرهنگ لغت برهان قاطع، تألیف ۱۰۶۲ قمری (۱۰۳۰ هـ. ش/ ۱۶۵۱ م) است. از زندگی او اطلاعی در دست نیست جز اینکه در سدهٔ یازدهم قمری در هند می‌زیست و برهان قاطع را به نام سلطان عبدالله قطب‌شاه در حیدرآباد، دکن تألیف کرد. محمدحسین بن خلف تبریزی، متخلص به «برهان»، صاحب فرهنگ لغت «برهان قاطع» است که در ۱۰۶۲ق/۱۶۵۲م نوشته شده‌است. او در عهد خود، جامع فنون بود و شعر نیز می‌سرود.

دانسته‌های ما دربارهٔ او بسیار اندک است. همین‌قدر می‌دانیم که او اصلاً تبریزی بوده و چون دیگر ارباب فضل و ادب در آن عصر، به هند رفته‌است. او در حیدرآباد دکن اقامت گزید و همنشین کسانی مانند شیخ شمس‌الدین محمد عاملی، مشهور به ابن خاتون (د ۱۰۵۹ق) بود و حواشی جامع عباسی را به خواهش همو استخراج و مدون ساخت. برهان تبریزی همچنین مدتی را در خدمت سلطان عبدالله قطب‌شاه بن قطب‌شاه (حکومت ۱۰۳۶–۱۰۸۳ق/۱۶۲۷–۱۶۷۲م)، از پادشاهان سلسله قطب‌شاهی هند گذراند و فرهنگ خود را به او هدیه کرد.

از برهان تبریزی، علاوه بر این کتاب، دو ماده تاریخ هم باقی مانده‌است: یکی دربارهٔ تجدید بنای قصر «ندی محل» در ۱۰۵۰ق/۱۶۴۰م و دیگری در فتح «اودگیر» در ۱۰۵۳ق/۱۶۴۳م

سال‌ها پیش از تألیف برهان قاطع، گسترش زبان فارسی در منطقه و انتشار دیوان شاعران بزرگ در دربار سلاطین هند مانند اکبر، جهان‌گیر و شاه‌جهان، سبب شده بود که تمایلی عمومی نسبت به درک ظرایف و دقایق آثار این شاعران پدید آید؛ بدین‌سبب، ادیبان و لغت‌شناسان به نگارش و تدوین فرهنگ‌های فارسی روی آوردند و بدین‌ترتیب، دو دوره فرهنگ‌نویسی شکل گرفت: دوره نخست که تا سده ۱۱ق، ادامه یافت، دوره جمع‌آوری لغات است و دوره دوم که از سده ۱۱ق، آغاز می‌شود، دوره‌ای است که در آن لغات مورد نقد و تحقیق نیز قرار گرفت. برهان قاطع، متعلق به دوره نخست است.

پانویس

پانویس

ر.ک. دبیرسیاقی، سید محمد، ج۳، ص۳۰۵
ر.ک. میرانصاری، علی، ج۱۲، ص۵۷
همان
همان، ص۵۷–۵۸

منابع مقاله میرانصاری، علی، «دائرةالمعارف بزرگ اسلامی»، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی و همکاران (چاپ دوم)، تهران، ۱۳۷۷. دبیرسیاقی، سید محمد، «دانشنامه جهان اسلام»، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، تهران، ۱۳۷۷.

جستارهای وابسته

• برهان قاطع

منابع

• شریفی، محمد (۱۳۸۷). محمدرضا جعفری، ویراستار. فرهنگ ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ نشر نو و انتشارات معین. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۴۴۳-۴۱-۸.