محمدتقی حسام‌السلطنه

با محمدتقی میرزا اشتباه نشود.

محمدتقی میرزا حسام‌السلطنه

محمدتقی میرزا حسام‌السلطنه (۱۲۰۶ ه‍.ق - ۱۲۷۸ ه‍.ق) معروف به حسام‌السلطنه و ملقب به پادشاه و کدخدای عراق عجم یکی از شاهزادگان قاجار بود. حسام‌السلطنه فرزند هفتم فتحعلی‌شاه قاجار و بی‌بی زینب کیانرسی (کیان ارثی) بودو در بیشتر عمر حکومت خود، حاکم ولایت بروجرد و مضافات آن بود. در سال ۱۲۴۲ ه‍.ق به حکومت بروجرد، لرستان و خوزستان رسید و بروجرد را مقر حکومت خود قرار داد. وی در طول حکمرانی خود، در آبادانی و عمران بروجرد بسیار کوشید.

زندگی شخصی

محمدتقی میرزا در ۶ صفر سال ۱۲۰۶ هجری قمری به دنیا آمد. وی هفتمین فرزند فتحعلی‌شاه بود. مادرش زینب خانم (بی‌بی زینب) کیان ارثی (کیانرسی) دختر خان چهارلنگ کیانرسی و خواهر علی خان (پدر محمد تقی خان بختیاری جهارلنگ کیانرسی) بود. در هفت سالگی به همراه عموی خود حسینقلی خان قاجار که به تازگی به حکومت کاشان گماشته شده بود به آن شهر رفت و چند سال با وی زندگی کرد. حسین قلی‌خان در سال ۱۲۱۶ ه‍.ق علیه فتحعلی‌شاه شورش کرد و از وجود حسام‌السلطنه نیز بهره برد. در نهایت حسینقلی‌خان در قم به حرم فاطمه معصومه پناه برد ولی فتحعلی‌شاه با ورود به قم وی را دستگیر و کور کرد. به این ترتیب محمدتقی میرزا مجدداً به نزد پدر خود بازگشت. وی با ماهچه‌بیگم آغا، دختر حسینقلی‌خان دنبلی ازدواج کرد.

از حسام‌السلطنه هجده فرزند بر جای ماند که شامل چهارده پسر و چهار دختر می‌شد. اورنگ‌زیب میرزا، از فرزندان وی شاگرد سید جعفر کشفی بود. مشهورترین فرزند حسام‌السلطنه، ابوالحسن‌میرزا ملقب به شیخ‌الرئیس قاجار از انقلابیون مشروطه‌خواه فرزند دیگر حسام‌السلطنه بود. برخی از فرزندان وی و بازماندگان آن‌ها در بروجرد ساکن شده‌اند. کامران میرزا یکی از فرزندان وی در بروجرد در اثر بیماری وبا درگذشت (پیش از سال ۱۲۵۰ ه‍.ق).

محمدتقی میرزا حسام‌السلطنه (۶ صفر ۱۲۰۶- پس از ۱۲۶۴ هجری قمری) شاهزاده قاجار و پسر فتحعلی شاه

در هجده سالگی به حکومت بروجرد و چاپلق و سیلاخور رسید و در این سمت جنگ‌ها و زد و خوردهای فروانی با محمدحسین میرزا حشمت‌الدوله پسر محمدعلی میرزا دولتشاه داشت. در این منازعات شاهزاده شیخعلی میرزا حاکم ملایر و شاهزاده محمودمیرزا حاکم نهاوند با حشمت‌الدوله هم‌پیمان بودند.

در سال ۱۲۵۰ هـ. ق که فتحعلی شاه برای وصول مالیات چهارساله فارس به اصفهان رفته بود، حسام‌السلطنه را مأمور کرد تا به همراه فرمانفرما که به استقبال پدرش به اصفهان آمده بود، به شیراز بروند و وجوه مالیاتی را دریافت کنند؛ ولی با مرگ فتحعلی شاه در اصفهان این مأموریت ناتمام ماند.

پس از مرگ فتحعلی شاه، حسام‌السلطنه از محمدشاه فرمانبرداری نکرد و به دستور او به همراه باقی برادرانش که مخالف به سلطنت رسیدن محمدشاه بودند دستگیر و در قلعه اردبیل زندانی شد. پس از فرار چهارنفر از شاهزادگان (از جمله ظل‌السلطان و رکن‌الدوله) او به همراه شاهزادگان باقی‌مانده به تبریز برده شد. پس از مرگ محمدشاه، حسام‌السلطنه و شجاع‌السلطنه در مراسمی که به مناسبت جلوس ناصرالدین شاه در ۱۴ شوال ۱۲۶۴ در تبریز منعقد شده بود، شرکت جستند و مورد عفو شاه قرار گرفتند. پس از جلوس ناصرالدین شاه در تهران هر دو برادر به تهران خوانده شدند و اجازه .داده شد تا هر درخواستی دارند به شاه عرض کنند. حسام‌السلطنه درخواست کرد در مشهد اقامت گزیند و اجازه یافت ولی پیش از آنکه عازم شود در تهران درگذشت.

دختر حسینقلی‌خان دنبلی (که از دختر ابراهیم خلیل جوانشیر بود) و دختر ابراهیم خان کلانتر همسران عقدی حسام‌السلطنه بودند. حسام‌السلطنه از چندین همسر دارای ۱۸ پسر و ۱۶ دختر بود، از جمله:

• ابوالفتح میرزا (فتح حسامی - حسامی قاجار)
• شجاع الملک میرزا
• امیرتیمور میرزا، (از دختر حسین‌خان دنبلی) در سال ۱۲۸۳ قمری در تهران درگذشت و در عتبات به خاک سپرده شد. با دختر آصف‌الدوله قاجار دولو از بطن مریم دختر فتحعلی شاه ازدواج کرد. او جد فامیل فرازمند و گلبن، نصرتی است.
• اورنگ زیب میرزا (زیب العلماء)
• داراب میرزا
• طهمورث میرزا(نام فرزندان:محمد میرزا، محمدحسن میرزا و محمدحسین میرزا)
• امیر شیخ میرزا (عبدالله میرزا - محمد ولی میرزا حسامی)
• هاشم میرزا معین التولیه (۱- خانم بدرالدوله حسامی (ازدواج با سهام الملک عضدی قاجار) ۲- خانم شکوه السلطنه حسامی)(ازدواج با فرزند محمد ولی خان تنکابنی خلعتبری خاندان خلعتبری)
• حبیب‌اله میرزا (سرتیپ) ریس اداره پست و تلگراف سبزوار و حاکم ساری در زمان محمد علی شاه قاجار) حسامی‌های ساری استان مازندران از این خانواده می‌باشند.
• ابوالحسن میرزا شیخ الرئیس قاجار (نماینده مردم مازندران در دوره دوم مجلس شورای ملی)خاندان شه رئیسی
• اسحاق میرزا
• کامران میرزا
• امیر حسین میرزا
• داراب میرزا
• سنجر میرزا
• جلاالدین میرزا
• عالمگیر میرزا (۱-احمد میرزا ۱-سلطان یوسف میرزا عالمشاهی) (۲-جهانگیر میرزا ۱-حسنعلی میرزا عالمشاهی(۱- حسینعلی میرزا عالمشاهی)
• محمد صفی میرزا
• حیدر میرزا
• علی مراد میرزا
• جهان سلطان خانم، ازدواج پسر عموی پدری او شاهزاده بدیع‌الزمان میرزا صاحب‌اختیار
• ملک سلطان خانم، ازدواج پسر عموی پدری شاهزاده بهمن میرزا پسر ولیعهد عباس میرزا"https://en.m.wikipedia.org/wiki/Bahman_Mirza_Qajar"
• ملک قاجار خانم، شاعر و خوشنویس
• دختر، همسر نصرالله میرزا والی پسر محمدعلی میرزا دولتشاه

حکومت

حسام السلطنه حکومت بروجرد و نواحی مجاور آن را از سوی فتلحعلی شاه دریافت کرد. در سال ۱۲۲۴ ه.ف. محمدتقی‌میرزا حسام‌السلطنه به حکومت بروجرد، جاپلق و سیلاخور منصوب شد. چهار سال بعد به فرمان فتحعلی شاه به عنوان پیش‌قراول اردوی شاه به آذربایجان رفت و در جنگ ایران و روس در جبهه گرجستان و قفقاز رشادت‌های بسیاری انجام داد و لقب حسام السلطنه بدین وسیله به وی اعطا شد. اسدخان بختیاروند خان هفت لنگ بختیاری از بدرفتاری حسام السلطنه با طوایف بختیاری رنجیده شد و سر به شورش برداشت و با قوای حکومتی درگیریهای فراوانی داشت. فتحعلی شاه در پاسخ به این وضعیت، فرزند دیگرش دولتشاه را به حکومت بختیاری گمارد و دولتشاه با کمک حسام السلطنه در ۱۲۳۲ ه‍.ق اسدخان را محاصره و دستگیر کردند. یک سال بعد نیز به فرمان فتحعلیشاه، حسام السلطنه به خراسان رفت و محمدرحیم‌خان اورگنجی، حکمران ازبک خیوه را که به خراسان هجوم آورده بود فراری داد. در سالهای بعد حسام السلطنه در حکومت بروجرد، سیلاخور و جاپلق باقی‌ماند. در این زمان برادر حسام السلطنه، محمودمیرزا حاکم نهاوند و لرستان و خوزستان، بود اما به دلیل اهمال وی، نواحی لرستان و خوزستان از تسلط حکومت مرکزی خارج شده بودند. در سال ۱۲۴۲ ه‍.ق محمدتقی میرزا با تقدیم یکصد و بیست هزار تومان پیشکش به دربار و با گلایه از سهل انگاری محمودمیرزا، باعث شد تا علاوه بر حکومت بروجردی، حکمرانی ولایت‌های لرستان و خوزستان نیز به وی سپرده شود و به این ترتیب حکمرانی بروجرد، لرستان و خوزستان ایجاد شد و بروجرد مقر حکومتی این ناحیه شد و یک سال بعد نیز لقب حسام‌السلطنه از سوی دربار به وی اهدا شد.

بین سالهای ۱۲۴۶ تا ۱۲۴۸ قمری درگیری‌هایی بین حسام السلطنه حاکم بروجرد با محمدحسین میرزا حشمت‌الدوله، فرزند محمدعلی‌میرزا دولتشاه حاکم کرمانشاه درگرفت. حشمت‌الدوله، با اهدای مبالغی به دربار تهران و جلب رضایت آنها، به تصرف لرستان و به قلعه خرم‌آباد وارد شد. حسام‌السلطنه برای مبارزه با حشمت‌الدوله عازم کرمانشاه شد اما همزمان شیخعلی‌میرزا برادر حسام السلطنه که حکمران ملایر و تویسرکان بود، در حمایت از حشمت‌الدوله، به بروجرد تاخت و خانواده حسام‌السلطنه را محاصره کرد. حسام‌السلطنه به ناچار به بروجرد بازگشت و شیخعلی‌میرزا را شکست داد. حسام السلطنه در محرّم ۱۲۴۶ برای سرکوب حشمت‌الدوله به خرّم‌آباد رفت اما شکست خورد و ناکام به بروجرد بازگشت. فتحعلی‌شاه، حسام‌السلطنه و محمدحسین‌میرزا و شیخعلی‌میرزا را احضار کرد و با وساطت بین آن‌ها، دستور داد تا حشمت‌الدوله خسارات وارد بر حسام‌السلطنه را جبران نماید. با گذشت یک سال و عدم پرداخت غرامت، مجدداً حسام‌السلطنه به خرّم‌آباد حمله کرد و قلعه آن شهر را که در اختیار نصراللّه‌میرزا بود محاصره کرد. از سوی دیگر، حشمت‌الدوله با سپاه خود از کرمانشاه به بروجرد تاخت و حسام‌السلطنه به ناچار در محرّم ۱۲۴۸ از محاصره قلعه خرّم‌آباد دست برداشت و به بروجرد بازگشت. طی نبردهای متعددی که صورت گرفت، حسام السلطنه بخش زیادی از نیروهایش را از دست داد و ۴۵ روز در بروجرد در محاصره حشمت‌الدوله قرار گرفت. سرانجام فتحعلی‌شاه، غلامحسین‌خان سپهدار را به عنوان حاکم ولایت بروجرد به آن شهر گسیل کرد تا ضمن منع حشمت‌الدوله از ادامه محاصره، حسام‌السلطنه را به تهران بفرستد. هرچند حسام السطلنه چهار ماه بعد مجدداً به حکومت بروجرد بازگشت اما مدت زیادی دوام نیاورد و سرانجام به تهران بازگشت.

در سال ۱۲۵۰ ه‍.ق با فتحعلی شاه عازم فارس شد ولی شاه در میانه راه درگذشت. با موافقت حسینعلی میرزا فرمانفرما فرزند فتحعلی‌شاه که مدعی حکومت بود مجدداً به حکومت بروجرد بازگشت اما با به سلطنت رسیدن محمدشاه، حسام‌السلطنه از فرمانفرما فاصله گرفت و راهی تهران شد. وی در تهران تحت نظر بود و یک سال بعد همراه با سایر شاهزادگان، به منظور جلوگیری از شورش به اردبیل و سپس به تبریز فرستاده شد. با فوت محمدشاه و به سلطنت رسیدن ناصرالدین‌شاه، وی مجدداً مورد توجه قرار گرفت و حکومت خراسان به وی سپرده شد. وی به سال ۱۲۷۸ ه‍.ق اندکی پس از ورود به مشهد درگذشت و در توحیدخانهٔ حرم علی بن موسی الرضا دفن شد.

جستارهای وابسته

• تاریخ بروجرد
• حکمرانی بروجرد، لرستان و خوزستان

منابع

• عضد الدوله، احمد (شاهزاده) (۱۳۵۵)، تاریخ عضدی، تهران: انتشارات بابک