طاق‌بستان

مختصات: ۳۴°۲۳′۱۵″شمالی ۴۷°۰۷′۵۶″شرقی / ۳۴٫۳۸۷۵۲۸۵۴۶°شمالی ۴۷٫۱۳۲۰۹۵۶۴۷۶°شرقی / 34.387528546; 47.1320956476
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
طاق‌بستان
طاق بستان کرمانشاه
Map
نامطاق‌بستان
کشورایران
استانکرمانشاه
شهرستانکرمانشاه
بخشمرکزی (کرمانشاه)
اطلاعات اثر
نام‌های دیگرتاق‌وسان، تاق‌وه‌سان [۱]
نوع بناسنگ‌تراش
کاربریتفریحگاه و محل شکار شاهنشاهان و نمایش قدرت
کاربری کنونیگردشگری
دیرینگیحدود ۱۵۰۰ سال
دورهٔ ساخت اثردورهٔ ساسانی
بانی اثردورهٔ ساسانی (شاپور دوم)
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت۱۷۲
تاریخ ثبت ملی۱۵ دی ۱۳۱۰
اطلاعات بازدید
امکان بازدیدعموم مردم
طاق بستان کرمانشاه در تاریخ 6 شهریور 1394
طاق بزرگ
طاق بستان کرمانشاه در زمستان سال 1387
دریاچه و محوطه تاریخی طاق بستان کرمانشاه در زمستان سال 1387
نمای هوایی از محوطه تاریخی طاق بستان کرمانشاه و مناطق مسکونی اطراف در تاریخ 14 شهریور 1391
نقش برجستهٔ افزوده شده به‌دست محمد علی میرزا دولتشاه در قرن ۱۹

طاق‌بستان یا تاق‌بستان مجموعه‌ای از سنگ‌نگاره‌ها و سنگ‌نوشته‌های دورهٔ ساسانی است که در ایران در محله طاق‌بستان در شمال شرقی شهر کرمانشاه و در غرب ایران واقع شده‌است. این مجموعه در قرن سوم میلادی ساخته شده‌است و ارزش هنری و تاریخی زیادی دارد. چند صحنهٔ تاریخی از جمله تاج‌گذاری خسرو پرویز، تاج‌گذاری اردشیر دوم، تاج گذاری شاهپور دوم و سوم و همچنین چند سنگ نوشته (کتیبه) به خط پهلوی کتیبه‌ای و مراسم شکار گراز و گوزن توسط سوار کاران و نواختن موسیقی با آلات موسیقی چنگ در آن حک شده‌است. وجود کوه و چشمه و دریاچه‌ای که در کنار آن قرار دارد، این مکان را به گردش‌گاهی زیبا تبدیل نموده که از زمان‌های دیرین تا به امروز مورد توجه بوده‌است. طاق‌بستان یکی از قدیمی‌ترین و زیباترین آثار باستانی ایران به‌حساب می‌آید.

تاریخچه[ویرایش]

نقاشی از طاق بستان کاری از اوژن فلاندن فرانسوی در سرآغاز دورهٔ قاجار

طاق‌بستان در زبان کردی کرمانشاهی تاق‌وه‌سان گفته می‌شود.[۱] «طاق» همان «طاق»، «وه» بمعنی «از» و «سان» بمعنی «سنگ» است و به این ترتیب «طاق‌وه‌سان» در زبان کردی «طاق سنگی» یا «طاقی از سنگ» معنا می‌دهد.[۲][۳]

در منابع تاریخی از این اثر با نام‌های دیگری نیز یاد شده‌است. حمدالله مستوفی در نزهةالقلوب که در ۱۳۳۹ میلادی نوشته شده‌است، از این اثر با نام صفۀ شبدیز یاد کرده‌است.[۴]

این مجموعه در سدهٔ سوم میلادی ساخته شده‌است. شاهان ساسانی نخست نواحی اطراف تخت جمشید را برای تراشیدن تندیس‌های خود برگزیدند اما از زمان اردشیر دوم و شاهان پس از او، طاق‌بستان را انتخاب کردند که در مسیر جادهٔ ابریشم قرار داشت و دارای طبیعتی سرسبز و پرآب بود که امروزه نیز به همین شکل است.

نگاره‌ای کهن از درون طاق بزرگ در روزهای پایانی دورهٔ قاجار

ارزش هنری[ویرایش]

هنر نقاشی و موسیقی[ویرایش]

نگارهٔ زنان موسیقی‌دان در طاق بزرگ که هنگام نواختن چنگ هستند.

سنگ‌نگارهٔ شکارگاه سلطنتی طاق بستان نخستین تابلوی سنگی با رعایت قاعده و اصول نقاشی در جهان به حساب می‌آید.[۵] در این حجاری خسرو سوار بر شبدیز به گونه‌ای است که گویی اثر از روی نقاشی، نقش شده‌است. همچنین در طاق بزرگ آثاری از زنان موسیقی دان به چشم می‌خورد که به نواختن چنگ و سازهای بادی مشغول هستند.[۶][۷][۸] در قسمتی دیگری از طاق بزرگ صحنهٔ شکار گراز به چشم می‌خورد که از نظر حرکت و نمایش از جمله شاهکارهای هنر سنگ‌نگاری به‌شمار می‌رود، که در سبک هنری، نزدیک به سبک نقاشی بر روی دیوار است.[۹]

پوشاک استفاده شده[ویرایش]

با مطالعهٔ تحلیلی در نقش‌برجسته‌های طاق بستان، لباس رنگارنگ سوار با نخ‌های زرّین بافته شده و دارای سبک‌های لوزی شکل و تزئین کاملاً هندسی است. در صحنهٔ شکار گراز شاه لباسی در تن دارد که پارچهٔ آن مزین به نقش سیمرغ در نشانه‌های دایره‌وار است. لباس پاروزن‌ها نیز نقش‌های نمایشی دارد. در نقش برجسته‌ای در دیوارهٔ جانبی طاق بستان، زیور تشریفاتی جامهٔ پادشاه که بر تخت نشسته درون شمهٔ مرکزی به روی قرصی از بلور مهر کنی شده و با انواع زردوزی و گل‌اندازهای تنگ هم، تزئین فراوان یافته و جامه‌های ملتزمان و فیل‌سواران با نگاره‌های گیاهی و پرندگان، دست‌دوزی شده‌است.[۱۰]

بخش‌ها[ویرایش]

نقش‌برجستهٔ تاج‌گذاری اردشیر دوم[ویرایش]

اردشیر دوم در میان، اهورا مزدا سمت راست و میترا سمت چپ او

این نقش برجسته نخستین نقش برجستهٔ طاق‌بستان است که در کنار طاق کوچک قرار دارد.[۱۱] در سمت راست ایوان کوچک، سنگ‌نگاره‌ای وجود دارد که صحنه تاج‌ستانی اردشیر دوم، نهمین شاه ساسانی را نشان می‌دهد. در این صحنه، شاه ساسانی به حالت ایستاده با صورتی سه ربعی و بدنی تمام رخ در مرکز صحنه نقش شده که دست چپ را بر روی قبضهٔ شمشیر گذاشته و با دست راست حلقهٔ روبان‌داری را از اهورا مزدا می‌گیرد، درحالی که میترا با هاله‌ای از نور در سمت چپ، پشت سر او قرار دارد.[۱۱] زیر پای اردشیر دوم، ژولیان امپراتور روم که در جنگ اسیر شده‌است، قرار دارد. شاه ساسانی چشمانی درشت و ابروانی برجسته دارد. ریش او مجعد و موهای سرش به صورت انبوه بر روی شانه‌ها آویخته شده‌است. وی گوشواره‌ای بر گوش و گردن‌بندی در گردن و دست‌بندی در مچ دارد. گوشوارهٔ او به شکل حلقهٔ مدوری است که گوی کوچکی به آن آویزان است. گردن‌بند او نیز شامل یک ردیف مهره‌های مرواریدی درشت است. از قرار معلوم امشاسپند واسط بین آدمیان و اهورا مزدا، و هومن (بهمن) بوده‌است چه در گزیده‌های زاتسپرم می‌خوانیم: «وهومن زرتشت را به آسمان برین فراز برد که همه روشنی بود، که فروغ جاویدان و بی‌انتها بود که اهورا مزدا بود به سان روشنایی محض و خالص» (تاریخ مطالعات ایرانی، هاشم رضی صفحه ۲۴۶). لذا تصویر پشت سر اردشیر دوم، امشاسپند وهومن است.

طاق بزرگ[ویرایش]

نقش‌برجسته تاج‌گذاری خسرو پرویز
خسرو در میانه، اهورامزدا در راست و آناهیتا در چپ
نقش‌برجسته خسرو پرویز سوار بر شبدیز

مهم‌ترین اثر در طاق بستان، طاق بزرگ با سنگ نگارهٔ تاج‌گذاری خسرو پرویز است که دارای ایوانی با فضای مستطیل به عرض ۷ متر و ۸۵ سانتیمتر، ارتفاع ۱۱ متر و ۹۰ سانتیمتر و عمق ۷ متر و ۶۵ سانتیمتر است[۱۲] که در کنارهٔ ورودی طاق، سنگ نگاره‌ای از فرشتگان بال‌دار، درخت زندگی، مجالس شکار گراز و شکار مرغان و ماهیان در مرداب و نقش‌های فیل، اسب و قایق می‌باشد که حاکی از مراسم بزم و شادی است.

در زیر نقش تاج‌گذاری خسرو پرویز سواری زره‌پوش سوار بر اسب قرار دارد.

در این تصویر شاه در میان و در سمت راست وی فروهر[پانویس ۱] قرار دارد. فروهر تاجی کنگره‌دار بر سر دارد و حلقه فر ایزدی را به شاه می‌دهد. لباس شاه و نگاره فروهر تا حدی یک‌سان است. هر دوی آن‌ها شلواری چین‌دار به پا دارند که توسط بندی به مچ پایشان چسبیده‌است. همچنین هر دو دارای کمربند و دست‌بند هستند. در سمت چپ شاه، میترا قرار دارد.

در سترگ‌ترین طاق، سه تندیس مشاهده می‌شود. شاه در میان، فروهر در سوی راست وی که مانند تاج‌گذاری اردشیر دوم است و آناهیتا در سوی چپ شاه. آناهیتا ایزدبانوی آب‌هاست و نماد خرمی و سرسبزی.

طاق کوچک[ویرایش]

نقش‌برجسته شاپور دوم (راست) و پسرش شاپور سوم (چپ)

طاق کوچک در میان سنگ‌نگاره تاج‌گذاری اردشیر دوم و طاق بزرگ قرار دارد که دارای فضای مستطیل شکل به عرض ۵ متر و ۸۰ سانتیمتر و ارتفاع ۵ متر و ۳۰ سانتیمتر است[۱۲] و مراسم تاج‌گذاری شاهپور دوم و سوم را به تصویر می‌کشد، این طاق دارای دو نقش در بالای دیوارهٔ طاق و دو کتیبه است. این کتیبه‌ها به خط پهلوی کتیبه‌ای هستند و برگردان آن به فارسی چنین است:[۱۲]

برگردان سنگ‌نوشتهٔ شاپور دوم (۹ سطر در پهلوی)
این پیکری است از بغ مزداپرست. خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد.
فرزند بغ مزداپرست، خدایگان هرمز،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد،
نوهٔ خدایگان نرسه شاه شاهان

برگردان سنگ‌نوشتهٔ شاپور سوم (۱۳ سطر در پهلوی)
این پیکری است از بغ مزداپرست، خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر (نژاد) از ایزدان دارد،
فرزند بغ مزداپرست خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد،
نوهٔ خدایگان هرمز شاهنشاه

چشمه و دریاچۀ طاق‌بستان[ویرایش]

محوطهٔ چشمهٔ طاق‌بستان[ویرایش]

در محوطهٔ طاق‌بستان و در شرق طاق‌ها چشمه‌ای وجود دارد که آثار تاریخی دیگری در آن به چشم می‌خورد. در ضلع شرقی طاق‌ها پلکانی سنگی در دل کوه تراشیده شده که از ۷۸ پله تشکیل شده‌است. همچنین یک طاقچهٔ سنگی در دیوارهٔ بالادست محوطهٔ چشمه وجود دارد که احتمال دست‌کند بودن آن داده شده و در آبان ۱۳۹۸، نقش‌برجستهٔ جدیدی در آن کشف شده‌است. سنگ‌نگاره تصویری شبیه به یک انسان را نشان می‌دهد که دستانش را به سوی آسمان باز کرده و شیئی در دست دارد. چند حرف نیز در کنار این سنگ‌نگاره وجود دارد که به گفتهٔ باستان‌شناسان به حروف لاتین شبیه بوده و ناخوانا است. قدمت این سنگ‌نگاره به درستی مشخص نیست. علاوه بر این نقش‌برجستهٔ دیگری نیز در کنار پلکان سنگی جنب چشمه وجود دارد که شباهت بسیاری به نقش‌برجستهٔ تازه‌ مکشوف دارد.[۱]

آسیب‌ها[ویرایش]

آسیب‌های انسانی[ویرایش]

نقش برجستهٔ محمد علی میرزا[ویرایش]

در بالای این تابلوی حجاری بسیار نفیس، متأسفانه در زمان قاجار دستکاری‌هایی صورت گرفته و تصاویری را حجاری کرده‌اند که لطمه فراوانی به طاق‌بستان وارد کرده‌است. تصویر یک حاکم خودخواه در زمان قاجار که خواسته‌است از خود زیر این طاق یادگاری گذاشته باشد.

این حجاری، مجسمهٔ محمدعلی دولتشاه پسر فتحعلی شاه قاجار را نشان می‌دهد. تصویر چنان نامناسب و بی‌ارزش است که حتی ناصرالدین شاه در سفرنامه خود در این باب چنین نوشته‌است:

بالای این صفحه آغاغنی، خواجه پاشی محمد علی میرزای مرحوم، که از طوالش گیلان بوده، زحمت کشیدن صورت مرحوم شاهزاده را نشسته و حشمت الدوله پسرش و پسر کوچک‌تر را داده‌است حجاری نموده. خود آغاغنی را هم با هیئت مکروه ایستاده در جلوی شاهزاده نقش کرده‌اند. طوری به او بیفتاده که واقعاً مهوع است و طاق را ضایع کرده‌است و بس‌که بد حجاری شده روی اشکال را رنگ‌آمیزی کرده‌اند. الحق مایه تضییع طاق شده‌است.

— .[۱۳]

عمارت مسعودیه[ویرایش]

تا دوره قاجار در منطقه طاق بستان اثری از بناهای دیگر دیده نمی‌شود. در نقاشی‌هایی اوژن فلاندن که در دوره محمدشاه قاجار از طاق بستان کشیده‌است، اثری از بناهای دیگر نبوده‌است.

در میانه‌های دوره قاجاریه این بنا که به نام عمارت مسعودیه شناخته می‌شد؛ توسط امام قلی میرزا عمادالدوله حاکم وقت کرمانشاه ساخته شد. در سال ۱۳۴۲ به منظور نمایان ساختن آثار باستانی و آزادسازی چشمهٔ آناهیتا تخریب شد.[۱۴] رومن گیرشمن و هیئت همراه وی بر پایه فرضیه‌های باستان‌شناسی بنای مسعودیه کرمانشاه در کنار طاق بستان را تخریب کردند.[۱۵]

آسیب‌های طبیعی[ویرایش]

به دلیل حرکت زمین در این منطقه بر دیواره‌های طاق بزرگ و طاق کوچک، ترک‌هایی ایجاد شده‌است که به مرور زمان و با تجمع خزه‌ها بر دیواره‌های آن باعث محو شدن بخشی از نقوش این طاق‌ها شده‌است و این روند با نفوذ آب به داخل ترک‌ها تشدید شده؛ باعث شده باستان شناسان به فکر مرمت این بنا باشند.[۱۶]

پژوهشکدۀ دورۀ ساسانی[ویرایش]

در دی‌ماه ۱۴۰۱ سرپرست پایگاه ملی طاقبستان اعلام کرد که همزمان با اقدامات میراث فرهنگی برای ثبت جهانی طاق‌بستان در فهرست یونسکو به عنوان بخشی از مجموعه آثاری که محور ساسانی نامگذاری شده‌است، در مکان محوطۀ تاریخی طاق‌بستان پژوهشکدۀ دورۀ ساسانی برای ارتباط با پژوهشگران تاریخ از دانشگاه‌ها و پژوهش‌گاه‌های مختلف جهان در زمینۀ مطالعۀ تاریخ این دوره تأسیس خواهد شد.[۱۷]

حریم اثر[ویرایش]

حریم منظری طاق‌بستان که به آن «پهنۀ زرد» نیز گفته می‌شود آخرین بار در سال ۱۳۵۳ به تصویب رسیده‌است. از آن زمان ساخت و سازهای زیادی در این حریم صورت گرفته و ساختمان‌های زیادی از قبیل رستوران‌ها و حتی منازل مسکونی متعدد در محوطۀ شکارگاه ساخته شده‌است. از آنجا که مطابق با قانون هرگونه ساخت و ساز در پهنۀ زرد با محدودیت ارتفاع سازه‌ها همراه است، ساکنان محلات همجوار نیز با مشکلاتی مواجه شده‌اند. در اسفند ۱۴۰۲ معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمانشاه از ضرورت به‌روزرسانی آن و تهیه طرح مطالعاتی جدیدی بدین منظور خبر داد.[۱۸]

نگارخانه[ویرایش]

یادداشت‌ها[ویرایش]

  1. FARAVAHAR

جستارهای وابسته[ویرایش]

پانویس[ویرایش]

  1. ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا): کشف سنگ‌نگاره‌ای جدید در طاق‌بستان، نوشته‌شده در ۷ آبان ۱۳۹۸؛ بازدید در ۷ آذر ۱۳۹۸.
  2. ف حیدری (۶ فروردین ۱۳۸۹). «کدامیک درست است؛ طاق بستان یا تاق اوسا؟». کرمانشاه نیوز. دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۰.[پیوند مرده]
  3. کزازی، میرجلال‌الدین (۱۳۷۲). کرمانشاه و بهرام چهارم، در کیهان فرهنگی، شمارۀ ۱۰۶، صص ۴۴-۴۲؛ بازدید در ۱۹ مهر ۱۳۹۹.
  4. مستوفی، حمدالله، نزهةالقلوب، تهران: دنیای کتاب، به اهتمام و تصحیح گای لیسترانج، چاپ یکم، ۱۳۶۲، ص ۱۰۸ و ۱۰۹.
  5. «حجاری شکارگاه سلطنتی طاق بستان کرمانشاه، نخستین تابلوی سنگی با رعایت قاعده و اصول نقاشی در جهان (از مجموعهٔ چرا ندیدیم؟)». کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان. ۱۳۸۶. دریافت‌شده در ۸ اکتبر ۲۰۱۰.
  6. «شاهو جوان‌ترین موسیقی ایرانی را به مخاطبان خود عرضه می‌کند». خبرگزاری پانا. ۱۶ آذر ۱۳۸۸. دریافت‌شده در ۹ اکتبر ۲۰۱۰.
  7. «تاریخچه موسیقی ایران». آموزشگاه موسیقی زریاب. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ سپتامبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۹ اکتبر ۲۰۱۰.
  8. «نخستین کنسرتوی ایرانی برای چنگ و ارکستر». روزنامهٔ شرق. ۴ اسفند ۱۳۸۵. دریافت‌شده در ۹ اکتبر ۲۰۱۰.
  9. «هنر سنگ‌تراشی». راسخون. ۱۸ اسفند ۱۳۸۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ اکتبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۱۰ اکتبر ۲۰۱۰.
  10. «ابریشم دوزی (دوخت با ابریشم)». وبگاه سوزندوزی. ۲۶ ژوئیه ۲۰۰۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ آوریل ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۹ اکتبر ۲۰۱۰.
  11. ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ «طاق بستان نقش‌ها و سازه‌هایش». آفتاب. ۲۴ آبان ۱۳۸۴. دریافت‌شده در ۷ اکتبر ۲۰۱۰.[پیوند مرده]
  12. ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ ۱۲٫۲ «طاق بستان». آریابوم. ۴ اسفند ۱۳۸۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ سپتامبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۸ اکتبر ۲۰۱۰.
  13. وب گاه آی بی سی پارس بایگانی‌شده در ۲۵ نوامبر ۲۰۰۹ توسط Wayback Machine بازدید در ۹ اوت ۲۰۰۹
  14. «طاق بستان». معاونت امور مجلس و استان‌ها. ۳ مرداد ۱۳۸۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۰.
  15. «اشتباه باستان‌شناس فرانسوی، عمارت مسعودیه کرمانشاه را تخریب کرد». خبرگزاری میراث فرهنگی. ۱۷ بهمن ۱۳۸۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ ژوئن ۲۰۰۴.
  16. «زخم کهنه بر جان طاق بستان». جام جم آنلاین. ۱۱ فوریه ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۰.[پیوند مرده]
  17. شبکۀ اطلاع‌رسانی دانا: پژوهشکدۀ دورۀ ساسانی در مجموعۀ تاریخی طاق‌بستان راه‌اندازی می‌شود/ ثبت جهانی این مجموعه در دستور کار، نوشته‌شده در ۱۵ دی ۱۴۰۱؛ بازدید در ۱۳ اسفند ۱۴۰۲.
  18. خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا): حریم منظری تاق بستان بروزرسانی می‌شود، نوشته‌شده در ۱۳ اسفند ۱۴۰۲؛ بازدید در ۱۳ اسفند ۱۴۰۲.

منابع[ویرایش]

  • آل‌داوود، صدیقه، طاق‌بستان، نمونه‌ای از نگاره‌های دوران ساسانی، زمان، ش ۴۴، آذر ۱۳۸۰، ص ۵۷–۵۸.
  • آورزمانی، فریدون، نقش برجسته‌های طاق‌بستان، وهومن، سال ۷، ش ۱۴، ۲ خرداد ۱۳۷۷، ص ۸–۱۱.
  • آریان‌پور، امیر‌اشرف، «طاق‌بستان، نقش‌ها و سازهایش»، هنر موسیقی، ش ۷۹، فروردین ۱۳۸۶، ص ۳۰–۳۵.

پیوند به بیرون[ویرایش]