انی و لمی

اِنّی و لِمّی در حکمت و فلسفه برای متمایز ساختن دو نوع دانش، تبیین یا برهان به کار می‌روند. قضایای انی از معلول به علت می‌رسند (مثلاً یک پزشک از سرفه‌های خشک بیمارش پی می‌برد که بیماری او سل است) و قضایای لمی از علت به معلول (مثلاً یک پزشک در یک روستا به پشه مالاریا برمی‌خورد و در می‌یابد که بیماری اهالی آن روستا از پشه مالاریا است).

وجه تسمیه دو برهان لِمّی و اِنّی

واژه لمّی برگرفته از لمیّت به معنای علیّت است که مصدر صناعی از کلمه «لِمَ» است. واژه «لِمَ» یکی از ادات پرسش است که با آن از علت یک چیز پرسش می‌شود. گاه با لِمَ از علت تصدیق سؤال می‌شود و گاه از علت وجود یک چیز در خارج که به اولی «لمّ اثباتی» و به دومی «لمّ ثبوتی» گویند (المعتبر، ۱/۲۱۰؛ کلنبوی، کتاب البرهان، ۴۰۱؛ منطق، ۱۱۰، ۳۱۵؛ صلیبا، المعجم الفلسفی، ۳/۲۹۰). این برهان را بدین جهت لمّی گفته‌اند که لمیّت حکم را در واقع و نفس الامر نیز می‌رساند؛ یعنی افزون بر لمّ اثباتی، لمّ ثبوتی را نیز افاده می‌کند (فخررازی، الانارات فی شرح الاشارات، ۳۰۷؛ طوسی، اساس الاقتباس، ۳۶۲؛ شرح مطالع، ۳۳۴؛ تحریر القواعد المنطقیهْ، ۱۶۷؛ الجوهر النضید، ۲۰۲؛ الحاشیهْ علی تهذیب المنطق، ۱۱۲؛ شرح منظومه، ۱/۳۲۸). چنان‌که شیخ الرئیس در منطق المشرقیین می‌گوید: «فصار هذا علهْ البیان و علهْ للشیء فی الأعیان» (ص ۱۵).

واژة «انّی» برگرفته از «انیّت» است به تشدید نون که مصدر صناعی از کلمه «انّ» است. واژه «انّ» به کسر همزه و تشدید نون از حروف مشبهة بالفعل است که بر ثبوت و وجود، بلکه بر قوت وجود دلالت دارد (کتاب البرهان، ۴۰۱؛ منطق، ۳۵۴؛ المعجم الفلسفی، ۱/۱۳۷). برهان انّی را از این روی انّی نامیده‌اند که لمیّت در خارج را نمی‌رساند بلکه تنها انیّت حکم را در خارج می‌رساند (اشارات و تنبیهات، ۶۲؛ شهرزوری، شرح حکمهْ الاشراق، ۱۲۹؛ شرح مطالع، ۳۳۴؛ تحریر القواعد المنطقیهْ، ۱۶۸؛ شرح منظومه، ۱/۳۲۸). پس نام‌گذاری برهان لمّی و انّی بر حسب فایده‌ای است که در خارج برای نسبت و حکمْ دارند که یکی علت حکم را در خارج و دیگری تنها انیّت آن را می‌رساند.

جستارهای وابسته

• برهان لمّی
• برهان انّی
• [۱]