اقدامات محمدرضا پهلوی
محمدرضا پهلوی، همانند پدرش، در طول پادشاهی ۳۷ ساله خود اقدامات زیادی در ایران انجام داد. پاره‌ای از این اقدامات عبارتند از:
- ساخت میدان و برج شهیاد به عنوان نماد شهر تهران.[۱] (میدان و برج آزادی کنونی)
- ساخت دهکده المپیک و مجموعه ورزشی آریامهر تهران برای برگزار کردن بازی‌های آسیایی ۱۹۷۴ که شامل ورزشگاه یکصد هزار نفری فوتبال، سالن دوازده هزارنفری، سالن‌های تیراندازی، پیست اسکیت، پیست اتومبیل‌رانی، پیست موتورسواری، دریاچه (جهت انجام انواع ورزش‌های آبی) و پیست کارتینگ می‌شود. این مجموعه همچنین دارای مجتمع پنج سالن است که شامل سالن بسکتبال، سالن والیبال، سالن وزنه‌برداری، سالن کشتی، سالن بانواک، زمین‌های تنیس، کمپ تیم ملی فوتبال، مجموعه سوارکاری، استخر آزادی، ورزشگاه دوچرخه سواری، چند زمین فوتبال، زمین بیسبال و کریکت و جاده تندرستی (مسیر دور دریاچه) می‌شود.[۲]
- تأسیس شرکت هواپیمایی ایران (هما) که قدیمی‌ترین خط هوایی خاورمیانه محسوب می‌گردد.[۳]
- ساخت صنایع سنگین و پیشرفت سریع اقتصاد کشور.
- استقرار حاکمیت ملی ایران بر جزیره‌های تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی و تثبیت قدرت و حاکمیت ملی ایران و نیروی دریایی شاهنشاهی در خلیج فارس.
- آزادسازی آذربایجان و کردستان و سرکوب گروهک‌های تجزیه طلبی که توسط شوروی در ایران حمایت می‌شدند.
- برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی برای نشان دادن تاریخ برجسته و پیشینه باشکوه فرهنگی ایران در عرصه بین‌المللی.[۴]
- انجام انقلاب سفید و اصول ۱۹ گانه آن مانند: اصلاحات ارضی و پایان دادن به نظام ارباب رعیتی حاکم در ایران - ملی کردن جنگل‌ها و مراتع ایران. ملی کردن آب‌های کشور، این اصل برای گسترش منابع آب و جلوگیری از به هدر رفتن آن و پیدا کردن یک سیاست یکسان در استفاده از منابع آب کشور اعلام شد. سهیم کردن کارگران در سود خالص کارخانه‌های صنعتی و تولیدی - تأسیس سپاه بهداشت، سپاه دانش[۵] و سپاه ترویج و آبادانی.[۶]
- تحصیلات رایگان در برخی از دانشگاه های دولتی و اجباری برای همگان.
- تغذیه رایگان برای کودکان خردسال در مدرسه‌ها و تغذیه رایگان شیرخوارگان تا دو سالگی با مادران.
- پوشش بیمه‌های اجتماعی همگانی برای همه ایرانیان.
- تأسیس کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان برای پر کردن خلاء آثار و محصولات فرهنگی برای کودکان و نوجوانان ایران.
- اصلاح قانون انتخابات ایران و اعطا کردن حق رأی به زنان و حقوق برابر سیاسی با مردان که با مخالفت شدید روحانیونی همچون روح‌الله خمینی همراه بود. روحانیون اعتقاد داشتند تساوی حقوق زن و مرد در تناقض با شرع اسلام می‌باشد.
- تغییر مبدأ تاریخ ایران از هجری خورشیدی، به آغاز پادشاهی کوروش بزرگ.[۷]
- افزایش سطح قدرت نظامی ارتش ایران به پنجمین نیروی نظامی در دنیا و اول در خاورمیانه.[۸]
- تأسیس اوپک (اتحادیه صادرکنندگان نفت) و ریاست بر آن.[۹]
- تأسیس ساواک پس از کودتای ۲۸ مرداد برای سرکوب مخالفین رژیم پهلوی به ویژه کمونیست‌ها و مذهبیون.[۱۰]
- تأسیس دانشگاه صنعتی آریامهر (صنعتی شریف)، پلی‌تکنیک تهران (امیرکبیر)، دانشگاه صنعتی آریامهر اصفهان (دانشگاه صنعتی اصفهان)، دانشگاه ملی ایران (دانشگاه شهید بهشتی)، دانشگاه فرح پهلوی (دانشگاه الزهرا)، دانشگاه پهلوی (دانشگاه شیراز)، دانشگاه جندی‌شاپور (دانشگاه شهید چمران).
ارتش شاهنشاهی ایران
 |
محمدرضا پهلوی بودجه هنگفتی را در زمینه تجهیز و آموزش ارتش شاهنشاهی ایران در نظر گرفته بود. در این زمینه تجهیزاتی از آمریکا و دیگر کشورها خریداری شد. در زمان او نیروی هوایی شاهنشاهی ایران از قدرتمندترین نیروها در دنیا شد و ارتش ایران از یک ارتش ناکارآمد در زمان رضاشاه به نیروی کارآمد تبدیل شد.[نیازمند منبع]
برج شهیاد (برج آزادی کنونی)
تاریخچه برج شهیاد به سال ۱۳۴۵ خورشیدی بر می‌گردد. در این سال طرح یک نماد شناسایی ایران میان معماران ایرانی به مسابقه گذاشته شد و در پایان طرح مهندس حسین امانت بیست و چهار ساله[۱۱] و دانش‌آموخته دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران برنده و برای ساخت برگزیده شد. عملیات ساخت برج آزادی در یازدهم آبان ۱۳۴۸ خورشیدی آغاز شد و پس از بیست و هشت ماه کار، در ۲۴ دیماه ۱۳۵۰ با نام برج شهیاد به بهره‌برداری رسید.[۱۲]
در جشن گشایش این برج که در سمت غرب شهر تهران جای دارد، محمدرضا شاه پهلوی و همسرش شهبانو فرح پهلوی حضور داشتند و منشور حقوق بشر کوروش بزرگ (نخستین نوشته حقوق بشر از کوروش کبیر، پادشاه هخامنشی) برای نخستین بار در این مکان پرده‌برداری شد.[۱۲]
در کوران انقلاب ایران (۱۳۵۷) اجتماعاتی در این میدان برپا می‌شد و پس از پیروزی انقلاب نیز برنامه پیشواز از آیت‌الله خمینی در بازگشت از پاریس به تهران در این میدان انجام شد و نام آن نیز از میدان شهیاد به میدان آزادی دگرگون شد.[۱۳] در هنگام انقلاب شعارهایی بر روی پایه‌های برج نوشته شد. (نوشتن شعار به بنا صدمه می‌زند)[نیازمند منبع]
در هفته‌های پس از انتخابات ریاست جمهوری دهم ایران، میدان آزادی محل گردهمایی برخی از معترضان به نتایج انتخابات بوده‌است و دوباره شعارهایی بر روی پایه‌های برج نوشته شد.
ورزشگاه آریامهر (ورزشگاه آزادی کنونی)
استادیوم آریامهر ورزشگاه ملّی ایران و بزرگترین وزرشگاه این کشور است. این ورزشگاه برای میزبانی بازی‌های آسیایی ۱۹۷۴ در زمان سلطنت محمدرضا شاه پهلوی ساخته شد. این ورزشگاه در حقیقت بخشی از مجموعهٔ ورزشی آزادی است.
بیشتر بازی‌های تیم ملی فوتبال ایران و تیم‌های تهرانی لیگ برتر فوتبال ایران در این ورزشگاه برگزار می‌شود.
ورزشگاه آزادی با طراحی عبدالعزیز فرمانفرماییان ساخته شد و در تاریخ ۲۶ مهر ۱۳۵۰ گشایش یافت.[۱۴]
این ورزشگاه پیش از انقلاب به افتخار محمدرضا شاه پهلوی آریامهر خوانده می‌شد و پس از انقلاب به نام آزادی تغییر نام داد. مجموعهٔ ورزشی آزادی تهران هم‌اکنون با دارا بودن سالن‌های چند منظوره، سالن دوازده هزار نفری و دریاچه مصنوعی یکی از بزرگترین مجموعه‌های ورزشی آسیاست. در تاریخ ۲۴ مهر ماه ۱۳۸۶ نیز کلنگ ساخت استادیوم چهل هزار نفری فوتبال سرپوشیده ویژه بانوان در ضلع شمال غربی دریاچه علی‌آبادی معاون رئیس‌جمهور وقت و رئیس سازمان تربیت بدنی به زمین زده شد.
جشن‌های ۲۵۰۰ سالهٔ شاهنشاهی ایران
جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران نام مجموعه جشن‌هایی است که به مناسبت دوهزار و پانصد سال تاریخ مدون شاهنشاهی ایران و در زمان سلطنت محمدرضا شاه پهلوی از تاریخ ۱۲ تا ۱۶ اکتبر ۱۹۷۱ (برابر با ۲۰ تا ۲۴ مهر ۱۳۵۰) در تخت جمشید برگزار شد. در این جشن‌ها، سران حکومتی و پادشاهان ۶۹ کشور جهان شرکت کردند و تمدن و تاریخ کهن ایران را ارج نهادند.[۱۵]
هزینه برگزاری جشن‌ها و ساخت تأسیسات جانبی و بناها معادل حدود ۱۲۰ میلیون تا ۳۰۰ میلیون تومان (معادل حدود ۲۲ میلیون دلار با نرخ برابری سال ۱۳۵۰) از سوی منابع مختلف ذکر شده‌است. البته رقم هزینه شده برای این مراسم به گفته عبدالرضا انصاری که مسوول مستقیم برگزاری جشن بود نزدیک به دویست میلیون تومان بود که ۶۰ میلیون آن از محل کمک بخش خصوصی، ۵۰ میلیون از محل کمک دولتی و بقیه از محل ذخیره دفتر برگزاری جشن‌های شاهنشاهی ایران تأمین شد. برای تأمین هزینه برگزاری جشن‌ها از سال ۱۳۳۹ تا پایان جشن، از روش‌های مختلفی استفاده گردید. از جمله صرفه جویی در هزینه‌های سازمانها و ادارات دولتی و همچنین تخصیص بودجه.[۱۶][۱۷]
البته این هزینه شامل ساختن بنای یادبود شهیاد در تهران، توسعه زیرساخت مخابراتی اسدآباد همدان، توسعه فرودگاه شیراز و ساخت و تجهیز هتل‌های تهران و شیراز و راه‌سازی نیز بود. در پایان این جشن‌ها دوازده میلیون تومان در صندوق کمیته برگزاری جشن باقی ماند که به تکمیل مسجد اعظم آیت الله بروجردی در قم اختصاص یافت.[۱۸]
ژان لوروریه هزینه جشن‌ها را پانصد میلیون دلار و ویلیام شوکراس روزنامه‌نگار آمریکایی، سیصد میلیون دلار برآورد می‌کند.[۱۹][۲۰]
سپاه بهداشت
اصل هفتم انقلاب سفید ایجاد سپاه بهداشت در کشور بود. فلسفه ایجاد سپاه بهداشت در حقیقت همان فلسفه اعلام اصلاحات ارضی بود که کار خود را در سال۲۰ بهمن ۱۳۴۲ خورشیدی آغاز کرد. در درازای نخست‌وزیری اسدالله علم اصل هفتم به تحقق پیوست. مردان و زنان سپاهی بهداشت وظیفه توزیع عادلانه پزشک و خدمات پزشکی را در کشور به عهده داشتند.[۲۱]
در سیستم ارباب رعیتی کشاورزان و روستاییان نه تنها از دیدگاه انسانی اقتصادی بلکه از جهت سواد بهداشت محروم بودند. روستاییان به سبب کمبود ابتدایی‌ترین تجهیزات بهداشتی با بسیاری بیماری‌ها دست به گریبان بودند. شمار مرگ و میرها به سبب بدی تغذیه، مسکن، کار و بهداشت بسیار بالا بود. این مشکل تنها از راه ایجاد سپاه بهداشت قابل حل بودو در چهار چوب انقلاب سفید و اعلام اصل هفتم آن که در آن از همه پزشکان دندانپزشکان و دامپزشکان (برای تکمیل کادر درمانی) داروسازان و متخصصان علوم آزمایشگاهی (برای تکمیل کادر دارویی و آزمایشگاهی) لیسانسیه‌ها (جهت ایجاد کادر آموزش بهداشت در روستاها و دیپلمه‌ها (جهت ایجاد کادر کمک پزشکی و خدمات پزشکی و بهسازی روستاها) که به خدمت زیر پرچم در نیروهای مسلح شاهنشاهی دعوت شده بودند خواسته شد تا خدمات پزشکی و بهداشتی روستاها را بر عهده بگیرند.[۲۲]
دختران و پسران ایران دیپلمه، لیسانسیه، فوق لیسانس و آنهایی که دارای درجه دکترا چه در رشته‌های پزشکی یا رشته‌های دیگر بودند و خدمت زیر پرچم را می‌بایستی انجام دهند، پس از یک دوره کار آموزی چهارماهه بین این سه سپاه دانش، سپاه بهداشت و سپاه ترویج و آبادانی تقسیم می‌شوند. اینها سرمایه‌های گرانبهای کشور هستند که در چهارچوب منشور انقلاب سفید و امکانات ان، چهره روستا و روستاییان و ایران را تغییر می‌دهند.
هزینه دوره آموزشی یا هزینه حقوق و مزایای کادر آموزشی از بودجه وزارت جنگ وهزینه وسایل پزشکی و آزمایشگاهی از بودجه عمرانی کشور تأمین می‌شود. مراکز آموزشی نظامی هر دو از کار این سپاه با ۶۰ گروه پزشکی در سال ۱۳۴۴ آغاز شد و تا ۱۳۵۵ خورشیدی در حدود ۱۲۰۰۰ پسر بیش از ۱۰۰۰۰ دختر دکتر و لیسانسیه و دیپلمه برای انجام دوره سربازی خود در سپاه بهداشت آموزش یافتند.
سپاه دانش
اصل هفتم انقلاب سفید ایجاد سپاه بهداشت در کشور بود. فلسفه ایجاد سپاه بهداشت در حقیقت همان فلسفه اعلام اصلاحات ارضی بود که کار خود را در سال۲۰ بهمن ۱۳۴۲ خورشیدی آغاز کرد. در درازای نخست‌وزیری اسدالله علم اصل هفتم به تحقق پیوست. مردان و زنان سپاهی بهداشت وظیفه توزیع عادلانه پزشک و خدمات پزشکی را در کشور به عهده داشتند.[۲۱]
در سیستم ارباب رعیتی کشاورزان و روستاییان نه تنها از دیدگاه انسانی اقتصادی بلکه از جهت سواد بهداشت محروم بودند. روستاییان به سبب کمبود ابتدایی‌ترین تجهیزات بهداشتی با بسیاری بیماری‌ها دست به گریبان بودند. شمار مرگ و میرها به سبب بدی تغذیه، مسکن، کار و بهداشت بسیار بالا بود. این مشکل تنها از راه ایجاد سپاه بهداشت قابل حل بودو در چهار چوب انقلاب سفید و اعلام اصل هفتم آن که در آن از همه پزشکان دندانپزشکان و دامپزشکان (برای تکمیل کادر درمانی) داروسازان و متخصصان علوم آزمایشگاهی (برای تکمیل کادر دارویی و آزمایشگاهی) لیسانسیه‌ها (جهت ایجاد کادر آموزش بهداشت در روستاها و دیپلمه‌ها (جهت ایجاد کادر کمک پزشکی و خدمات پزشکی و بهسازی روستاها) که به خدمت زیر پرچم در نیروهای مسلح شاهنشاهی دعوت شده بودند خواسته شد تا خدمات پزشکی و بهداشتی روستاها را بر عهده بگیرند.[۲۲]
دختران و پسران ایران دیپلمه، لیسانسیه، فوق لیسانس و آنهایی که دارای درجه دکترا چه در رشته‌های پزشکی یا رشته‌های دیگر بودند و خدمت زیر پرچم را می‌بایستی انجام دهند، پس از یک دوره کار آموزی چهارماهه بین این سه سپاه دانش، سپاه بهداشت و سپاه ترویج و آبادانی تقسیم می‌شوند. اینها سرمایه‌های گرانبهای کشور هستند که در چهارچوب منشور انقلاب سفید و امکانات ان، چهره روستا و روستاییان و ایران را تغییر می‌دهند.
هزینه دوره آموزشی یا هزینه حقوق و مزایای کادر آموزشی از بودجه وزارت جنگ وهزینه وسایل پزشکی و آزمایشگاهی از بودجه عمرانی کشور تأمین می‌شود. مراکز آموزشی نظامی هر دو از کار این سپاه با ۶۰ گروه پزشکی در سال ۱۳۴۴ آغاز شد و تا ۱۳۵۵ خورشیدی در حدود ۱۲۰۰۰ پسر بیش از ۱۰۰۰۰ دختر دکتر و لیسانسیه و دیپلمه برای انجام دوره سربازی خود در سپاه بهداشت آموزش یافتند.
ساواک
سازمان امنیت و اطلاعات کشور که معمولاً به اختصار ساواک خوانده می‌شود، از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۷ سازمان اصلی پلیس امنیتی و اطلاعاتی ایران در زمان سلطنت محمدرضاشاه پهلوی بود که قدرت و اختیارات بسیاری در توقیف و بازجویی افراد داشت. این سازمان به ویژه در سال‌های دهه ۱۳۵۰ و قبل از پیروزی انقلاب ۵۷ و سرنگونی حکومت سلطنتی، نفرت‌انگیزترین و مخوف‌ترین نهاد حکومتی در بین مردم به‌شمار می‌آمد.[۲۳]
ساواک در اوسط دهه ۱۹۵۰ میلادی (اواسط دهه ۱۳۳۰ شمسی) با و همکاری مشترک موساد و سیا در ایران شکل گرفت و هدف از آن تأسیس یک نیروی پلیس مخفی در ایران بوده‌است.[۲۴] بنیانگذاران این سازمان سازمان سیا را الگوی شکل‌گیری اولیه آن تعیین کرده بودند. کارشناسان سیا و سپس موساد در ایران به‌طور فعال به آموزش متدهای خبرچینی و جمع‌آوری اطلاعات مربوط به مخالفان حکومت شاه، به اعضای ساواک پرداختند.[۲۵] همچنین کتابی که پس از انقلاب ۵۷ توسط حسین فردوست، یکی از مقامات بلندپایه این سازمان نگاشته شده‌است نیز، بر نقش بارز عوامل اطلاعاتی آمریکا و اسرائیل در شکل‌گیری ساواک تأکید می‌ورزد.[۲۶]
مقامات و مأموران آن عمدتاً از مأموران فرمانداری نظامی و رکن دو ارتش و شهربانی تأمین می‌شدند و وظیفه اصلی این سازمان شناسایی و نابود کردن کلیه کسانی بود که به نحوی با دیکتاتوری شاه به مخالفت برمی‌خاستند و طبق منابع موثق غربی، ساواک برای این منظور از هر ابزاری از جمله شکنجه استفاده می‌نمود.[۲۶] طبق گفته یک کارشناس سابق سازمان اطلاعاتی آمریکا، سیا با نام «جسی جِی لیف» (Jesse J. Leaf)، تکنیکهای شکنجه توسط سیا به اعضای ساواک تعلیم داده می‌شد. پس از انقلاب و سرنگونی استبداد شاهنشاهی در سال ۵۷، یک حلقه فیلم در رابطه با این سازمان پیدا شد که توسط سازمان سیا برای آموزش ساواک در نحوه شکنجه دادن زنان ساخته شده بود.[۲۷][۲۸]
نخستین رئیس این سازمان، تیمور بختیار در سال ۱۳۴۰ به دلیل احساس خطر شاه در اقدام وی به کودتا از کار برکنار شد و به یکی از مخالفان حکومت تبدیل گشت. وی بعدها در سال ۱۳۴۹ توسط یکی از مأموران ساواک در عراق زخمی شده و پس از انتقال به بیمارستان سرانجام درگذشت.[۲۹][۳۰]
ساواک نخست به منظور شناسایی و بازداشت اعضای حزب توده تأسیس شد، اما فعالیت‌های خود را بسط داد و به جمع‌آوری اطلاعات و زیر نظر گرفتن هرگونه مخالفان حکومت پهلوی، دانشجویان دانشگاه‌ها، اتحادیه‌های کارگری و همین‌طور روحانیون شیعه و نویسندگان، ژورنالیست‌ها و شخصیت‌های ادبی به منظور اعمال سانسور پرداخت. این سازمان همچنین عملکردهای برون مرزی خصوصاً در خبرچینی و تحت نظر قراردادن دانشجویان ایرانی مخالف حکومت در خارج از کشور هم داشت.[۲۵][۳۱]
در واقع از سال ۱۳۴۲ به بعد بود که شاه به سازمانهای امنیتی خویش از جمله ساواک توسعه بخشید، به‌طوری‌که از ۵۳۰۰ مأمور تمام‌وقت و تعداد بسیار اما نامعلومی از خبرچینان پاره‌وقت تشکیل می‌شد.[۲۶]
ساواک در سرکوبی عناصر ضد نظام سلطنتی فعالیت گسترده‌ای داشته‌است. این سازمان به عنوان عامل شکنجه و اعدام مخالفین به ویژه انقلابیون ایران شناخته می‌شود[۲۳][۳۲] چنان‌که بین سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۵، ۳۶۸ تن از چریکهای مخالف حکومت را به قتل رسانده و در بین سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ (قبل از سرنگونی حکومت شاهنشاهی) حدود ۱۰۰ زندانی سیاسی را اعدام نموده‌است.[۳۳]
تکنیکهای شکنجه‌گری ساواک شامل: وارد آوردن شوک الکتریکی، شلاق‌زدن، کتک زدن، داخل نمودن خرده‌شیشه یا آب جوش در بدن، بستن وزنه‌های سنگین و کندن و کشیدن دندان و ناخن می‌شد.[۳۴]
جستارهای وابسته
منابع
- ↑ «خبرگزاری مهر».[پیوند مرده]
- ↑ Nahavandi (2004). (به انگلیسی).
{{cite book}}: Missing or empty|title=(help) - ↑ «تبین».
- ↑ «اسپیگل».
- ↑ «ایران-فروم». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ فوریه ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۶ فوریه ۲۰۱۶.
- ↑ «نورمگس».
- ↑ «خبر آنلاین». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۶ فوریه ۲۰۱۶.
- ↑ «راسخون». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ فوریه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۸ اوت ۲۰۱۲.
- ↑ «همشهری آنلاین».
- ↑ «تبین».
- ↑ گفت و گو با حسین امانت، طراح میدان و برج آزادی تهران بی‌بی‌سی
- ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ نماد ایران مدرن چگونه در غرب تهران خانه کرد؟- بی‌بی‌سی
- ↑ azadi_sq_tehran
- ↑ نهاوندی، هوشنگ، آخرین روزها، پایان سلطنت و درگذشت شاه، ترجمهٔ بهروز صوراسرافیل و مریم سیحون، لس‌آنجلس، ۱۳۸۳/۲۰۰۴، شابک ۹۷۸۱۵۹۵۸۴۰۱۹۶
- ↑ UN Treasure Honors Persian Despot, Spiegel
- ↑ «جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی». وبگاه مهر میهن. دریافت‌شده در ۱۵ نوامبر ۲۰۱۱.
- ↑ «تصویب‌نامه شماره ۱۷۹۸۸ مورخ ۱۳۳۹٫۶٫۲۴ هیئت وزیران راجع به اختصاص نصف اضافه درآمد غیر مستقیم جهت مصارف تهیه وسائل جشن دو هزار و پانصدمین سال شاهنشاهی». وبگاه مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۵ نوامبر ۲۰۱۱.
- ↑ فیلم "هرگز نخواب کوروش" از تلویزیون من و تو، پخش: آبان ماه 1390; http://www.manoto1.com/videos/kourosh
- ↑ ایران بر ضد شاه، صفحه ۴۱. ترجمهٔ احمد فاروقی. انتشارات امیر کبیر. ۱۳۵۸. پارامتر
|تاریخ بازیابی=نیاز به وارد کردن|پیوند=دارد (کمک) - ↑ آخرین سفر شاه صفحه ۴۸. ترجمهٔ عبدالرضا هوشهنگ مهدوی. انتشارات البرز. ۱۳۷۷. پارامتر
|تاریخ بازیابی=نیاز به وارد کردن|پیوند=دارد (کمک) - ↑ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ محمد رضا پهلوی: پاسخ به تاریخ. ۱۹۸۰ ص ۱۲۰
- ↑ ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ محمد رضا پهلوی: به سوی تمدن بزرگ، کتاب و انتشارات پارس، لس آنجلس ۲۰۰۷ ص ۱۴۰
- ↑ ۲۳٫۰ ۲۳٫۱ SAVAK: "Like the CIA" بایگانی‌شده در ۱۴ اوت ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine at Time.com
- ↑ by Johnathan Marshall, Peter Dale Scott, and Jane Hunter (۱۹۸۷). "Irangate: The Israel Connection" (به انگلیسی). South End Press. p. p169. Retrieved 2 April 2010.
{{cite web}}:|صفحه=has extra text (help)نگهداری یادکرد:نام‌های متعدد:فهرست نویسندگان (link) - ↑ ۲۵٫۰ ۲۵٫۱ سازمان اطلاعاتی آمریکا (سیا) در ایران[پیوند مرده]، دانشنامه ایرانیکا
- ↑ ۲۶٫۰ ۲۶٫۱ ۲۶٫۲ Iran Between Two Revolutions by Ervand Abrahamian, p.۴۳۷
- ↑ Torture excerpted from the book: Rogue State (A Guide to the World's Only Superpower) by William Blum
- ↑ The Weapons of American Terrorism: Torture at intellnet.org
- ↑ «موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی». ir-psri.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۷-۳۰.
- ↑ Article=http://www.iranicaonline.org/articles/baktiar-teymur-iranian-general-born-in-1914-the-son-of-sardar-moazzam-baktiari تیمور بختیار، دانشنامه ایرانیکا
- ↑ Iran (SAVAK), Library of Congress Country Studies
- ↑ اداره اطلاعات (در ایران)، دانشنامه بریتانیکا (آنلاین) بازیابی در ۲ ژوئیه ۲۰۰۸ میلادی
- ↑ Abrahamian, Ervand, Tortured Confessions, University of California Press, 1999 p.103, 169
- ↑ Ministry of Security SAVAK بایگانی‌شده در ۴ اکتبر ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine, Federation of American Scientists (FAS)
منابع
- Nahavandi، Hushang (۲۰۰۴). Last days, and died in the reign of King. Los Angeles. شابک ۹۷۸۱۵۹۵۸۴۰۱۹۶.
| زندگی |  | |
|---|---|---|
| خانواده | پدر و مادر: رضاشاه • تاج‌الملوک همسران: فوزیه بنت فؤاد • ثریا اسفندیاری بختیاری • فرح دیبا فرزندان: شهناز • فرحناز • رضا • علیرضا • لیلا | |
| کتاب‌ها | ||
| کاخ‌ها | ||