ایوان چهارم

ایوان چهارم
نگارۀ «ایوان مخوف» اثر ویکتور واسنتسف در سال ۱۸۹۷ میلادی
تزار تمام روسیه
سلطنت	۲۶ ژانویه [سبک قدیمی: ۱۶ ژانویه] ۱۵۴۷ – ۲۸ مارس ۱۵۸۴
پیشین	بنیان‌گذار روسیه تزاری
جانشین	فیودور یکم
شاهزاده بزرگ مسکو و همه روس‌ها
سلطنت	۱۳ دسامبر [سبک قدیمی: ۳ دسامبر] ۱۵۳۳ – ۲۶ ژانویه ۱۵۴۷
پیشین	واسیلی سوم
نایب السلطنه	النا گلینسکایا (۱۵۳۳–۱۵۳۸)
زاده	۲۵ اوت [سبک قدیمی: ۱۵ اوت] ۱۵۳۰ کولومنسکویه، دوک‌نشین بزرگ مسکو
درگذشته	۲۸ مارس [سبک قدیمی: ۱۸ مارس] ۱۵۸۴ (۵۳ سال) مسکو، روسیه تزاری
آرامگاه	کلیسای جامع فرشته مقرب، مسکو
همسر(ان)	آناستازیا رومانونا (از ۱۵۴۷ تا ۱۵۶۰) ماریا تمریوکونا (از ۱۵۶۱ تا ۱۵۶۹) مارفا سوباکینا (۱۵۷۱) آنا کولتوسکایا (۱۵۷۲) آنا واسیلچیکووا (از ۱۵۷۵ تا ۱۵۷ه) ماریا ناگایا (۱۵۸۰)
فرزند(ان)	دیمیتری ایوانوویچ (۱۵۵۲ یا ۱۵۵۳) ایوان ایوانوویچ فیودور یکم دیمیتری ایوانوویچ (۱۵۸۲)
نام کامل ایوان واسیلیویچ روریک
خاندان	دودمان روریک
پدر	واسیلی سوم
مادر	النا گلینسکایا

ایوان چهارم واسیلیویچ (به انگلیسی: Ivan IV Vasilyevich، به روسی: Иван IV Васильевич؛ ۲۵ اوت ۱۵۳۰ – ۲۸ مارس ۱۵۸۴ ) مشهور به ایوان مخوف شاهزاده بزرگ مسکو و تمام روسیه از سال ۱۵۳۳، و تزار تمام روسیه، از ۱۵۴۷ تا زمان مرگش در ۱۵۸۴ بود. او از تاثیرگذارترین فرمانروایان تاریخ روسیه بود و نخستین پادشاه روسیه بود که لقب تزار را برای خود برگزید.

در زبان روسی به او لقب «گروزنی» داده‌اند که به معنای قدرتمند و بی‌رحم است، که در فارسی آن را «مخوف» ترجمه نموده‌اند. ایوان در مقام شاهزادگی اعظم شاهد تغییرات بسیاری بود که او را از زمامداری یک ایالت به کنترل حکومتی کوچک و سپس یک قدرت منطقه‌ای تبدیل نمود و در سال ۱۵۴۷، به عنوان نخستین تزار خود را «تزار تمامی روسیه» نامید. سلطنت ۳۷ ساله ایوان منجر به تبدیل شدن روسیه از یک دولت قرون وسطایی به یک امپراتوری تحت فرمان یک تزار شده بود؛ اما هزینه‌های طولانی مدت زیادی برای مردم و اقتصاد این کشور داشت.

اوایل زندگی

ایوان چهارم بزرگ‌ترین پسر واسیلی سوم از همسر دومش النا گلینسکایا و نوه ایوان سوم و سوفیا پالایولوژینا بود. او پس از مرگ پدرش در سه سالگی جانشین او شد. گروهی از اصلاح‌طلبان حول ایوان جوان متحد شدند و او را در سال ۱۵۴۷ و در سن ۱۶ سالگی به عنوان پادشاه روسیه تاج‌گذاری کردند و او حکومت بر شاهزاده‌نشین مسکو و قلمروی آن روزگار روسیه را دست گرفت. او خود را جانشین امپراتورهای بیزانس می‌دانست که یک سده پیش توسط امپراتوری عثمانی منقرض شده بود. او می‌خواست کشورش را از زیر سایه اشغال مغول‌ها که موجب عقب‌ماندگی روسیه شده بود، بیرون آورده و ترقی دهد.

سلطنت

ایوان در سال‌های اولیه سلطنت خود با گروهی از اصلاح‌طلبان موسوم به «شورای برگزیده» حکومت کرد و مجمع جدیدی نیز به نام «زمسکی سوبور» را تأسیس کرد. او همچنین در سال ۱۵۵۰ قوانین حقوقی روسیه مورد بازنگری قرار داد و اصلاحاتی از جمله عوامل خودگردانی محلی و همچنین تأسیس اولین ارتش دائمی روسیه به نام سپاه استرلتسی را ارائه کرد. ایوان در چندین نبرد تاتارهای ولگا را شکست داد، خانات قازان و آستراخان را فتح کرد و قلمرو روسیه را به میزان قابل توجهی گسترش داد.

ایوان پس از تثبیت قدرتش، خود را از شر مشاوران شورای منتخب خلاص و جنگ لیوونی را آغاز کرد که روسیه را ویران و منجر به از دست رفتن مناطق لیوونی و اینگریا شد؛ اما به او اجازه داد تا یکه‌سالاری بیشتری بر اشرافیان روسیه داشته باشد. او با استفاده از اولین پلیس سیاسی تاریخ روسیه به نام «اپریچنیکی»، دست به پاکسازی‌های شدید زد. سال‌های بعدی سلطنت ایوان با قتل‌عام نووگورد در ۱۵۷۰ و سوزاندن مسکو توسط تاتارها در سال ۱۵۷۱ رقم خورد.

ایوان به دنبال پیشرفت‌های علمی در کشورش بود و تلاش‌هایی نیز مانند واردات اولین ماشین چاپ به روسیه را انجام داد. او همچنین فرایند‌هایی را آغاز کرد که برای قرن‌ها ادامه داشتند از جمله تعمیق ارتباطات با سایر کشورهای اروپایی به ویژه انگلستان، نبردهایی علیه امپراتوری عثمانی، و فتح آهسته سیبری.

ایوان چهارم به شدت مذهبی بود و از طرفداران کلیسای ارتدوکس بوده‌است و دستور داد که تمام مخالفان کلیسای روسیه را در استخری از آب یخ بریزند تا همگی زجرکش شوند. در ادامه، او گروهی از قزاق‌ها را به جنگ خانات سیبیر فرستاد و با شکست دادن آنان، سیبری نیز به خاک روسیه پیوست. با این حال، ایوان چهارم از خانات تاتار کریمه شکست سختی خورد و خان تاتار کریمه بی‌وقفه قلمروی او و حتی شهر مسکو را مورد تهدید قرار می‌داد. ایوان در تلاش برای گشودن دروازه‌های غرب و دریای بالتیک به روی روسیه نیز با ناکامی مواجه شد.

ایوان چهارم از اواسط سلطنتش به دلیل خیانت بسیاری از بویارها دچار بدبینی شد و دست به قتل و کشتار‌های بسیار زد. او ۱۲ هزار نفر از بویارها را از بین برد و زمین‌های آن‌ها را تصاحب کرد. پس از کشتار هزاران بویار، دستور داد اهالی شهر نووگورد در شمال مسکو که شورش کرده بودند را در رودخانه غرق کنند. جنون مرگ‌بار او تا جایی پیش رفت که پسر بزرگش را نیز به ضرب چوب‌دستی کشت.

از دیگر وقایع دوران پادشاهی ایوان ایجاد تشکیلات پلیس مخفی به نام اپریچنینا بود که به مدت هفت سال میان سال‌های ۱۵۶۵ تا ۱۵۷۲ دوام داشت و نهایتاً توسط خود وی منحل شد.

سرانجام ایوان مخوف در سن ۵۵ سالگی و در روز ۱۸ مارس ۱۵۸۴ میلادی در مسکو، درحالی که مشغول بازی شطرنج بود، بر اثر سکته قلبی درگذشت و در پی مرگش روسیه برای چندین دهه دچار آشوب و هرج و مرج گردید.

ارزیابی

منابع معاصر گزارش‌های متفاوتی از شخصیت پیچیده ایوان چهارم ارائه می‌دهند. او به عنوان فردی باهوش و مؤمن توصیف می‌شود، اما همچنین مستعد اختلال‌هایی چون پارانویا، خشم و شیوع فصلی بی‌ثباتی ذهنی بود که با افزایش سنش بدتر می‌شدند. او به دنبال ترقی و مدرن کردن روسیه بود؛ اما تا زمان مرگش هم موفق نشد روسیه را به یک کشور پیشرفته تبدیل کند.

تاریخ‌دانان اتفاق نظر دارند که او در یک حمله خشمناک، پسر ارشد و وارث خود، ایوان ایوانویچ را به قتل رساند؛ همچنین ممکن است باعث سقط آخرین فرزندش نیز شده باشد. همه‌ اینها باعث شد که پسر کوچک‌ترش فیودور یکم که از نظر سیاسی بی‌تاثیر بود، تاج و تخت را به ارث ببرد. مردی که حکومتش و مرگ بدون فرزند وراثش، مستقیماً به پایان دودمان روریک و آغاز عصر مشکلات روسیه منجر شد.